Vier eigenschappen voor politiek leiderschap in de 21ste eeuw. [ARTIKEL IN BEWERKING]
1. INLEIDING
In politiek en media gaat het vaak over mensen en emoties meer dan over inhoud en resultaten. Dat is jammer maar ook begrijpelijk. Mensen en menselijk gedrag zijn immers meestal concreter en herkenbaarder dan de complexe inhoud van wetsvoorstellen en beleidsmaatregelen.
Een probleem is echter dat politici en opiniemakers vrijwel nooit neutraal en genuanceerd spreken over het gedrag van een ander. Kijk bijvoorbeeld naar hoe er over Donald Trump wordt geschreven. Vrijwel altijd ligt er een impliciete of expliciete sympathie of antipathie onder meningen over leiderschap.
Dat neemt niet weg dat het relevant is om scherp te kijken naar de stijl en persoonlijkheid van de leider, omdat de kwaliteit van leiderschap (input) effect heeft op zowel het beleid (proces) als het resultaat (output). Leiderschap heeft een voorspellende waarde voor toekomstige resultaten (garbage in, garbage out).
Als we daarbij politiek willen die dichter bij de mensen staat en een overheid die problemen echt oplost, hebben we naar mijn mening een ander type leider en bestuurder nodig dan we nu zien. Minder de politieke strijder en meer de nuchtere verbinder.
Daarom heb ik het V4-model ontwikkeld: een helder en krachtig profiel voor politiek leiderschap in de 21ste eeuw.
2. OPZET VAN HET MODEL
Het V4-model biedt een concreet en systematisch kader om politiek leiderschap te beoordelen. Het model richt zich op vier kernkwaliteiten die essentieel zijn voor effectief leiderschap:
1. Vertrouwenswaardig – Kunnen mensen op de leider rekenen?
2. Verbindend – Kan de leider mensen en ideeën samenbrengen?
3. Verstandig – Maakt de leider doordachte en strategische keuzes?
4. Voorwaarts – Heeft de leider moed en daadkracht om vooruitgang te boeken?
Deze vier kwaliteiten vormen samen een toekomstbestendig profiel voor politiek leiderschap. Het model helpt om leiderschap te beoordelen op basis van essentiële kwaliteiten in plaats van populariteit of beeldvorming.
Wetenschappelijke en praktische onderbouwing
Het V4-model is gebaseerd op mijn eigen praktijkervaring en sluit aan bij inzichten uit leiderschapstheorieën zoals:
Authentiek leiderschap (George, 2003) – Eerlijkheid en authenticiteit als basis.
Transformationeel leiderschap (Bass & Avolio, 1994) – Inspiratie en verandercapaciteit.
Complexity leadership (Uhl-Bien et al., 2007) – Omgaan met complexe maatschappelijke vraagstukken.
Dienend leiderschap (Greenleaf, 1977) – Dienstbaarheid aan de gemeenschap als kernprincipe.
Daarnaast is het model geïnspireerd door grote leiders zoals Mahatma Gandhi, Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt, Nelson Mandela, Václav Havel, Angela Merkel en Willem Drees. De gedachte aan wijs en rechtvaardig leiderschap gaat zelfs terug tot de tijd van Aristoteles en zijn ideeën over deugdenethiek.
In de volgende hoofdstukken werk ik elke kernkwaliteit afzonderlijk uit, met aandacht voor sterke en zwakke voorbeelden uit de praktijk.
3. VERTROUWENSWAARDIG
Vertrouwenswaardig leiderschap draait om het fundament van iedere gezagspositie: vertrouwen. Mensen moeten erop kunnen rekenen dat de leider zichzelf blijft, eerlijk is over de werkelijkheid en zich niet laat leiden door eigenbelang of druk van lobbygroepen.
Zonder vertrouwen in leiderschap verliest niet alleen de politicus zelf zijn legitimiteit, maar ook het gehele politieke bestel. Vertrouwen vormt de basis voor stabiliteit en samenwerking en maakt het mogelijk om moeilijke besluiten breed gedragen te krijgen. In tijden van crisis is vertrouwen cruciaal om de samenleving mee te krijgen en vastberaden keuzes te kunnen maken.
Criteria voor vertrouwenswaardig leiderschap:
- Authentiek: De leider blijft zichzelf en doet zich niet beter voor dan hij is. Dit vraagt om openheid, kwetsbaarheid en consistentie in gedrag en uitspraken.
- Integer: De leider handelt ethisch, zonder dubbele agenda’s of verborgen motieven. Integriteit betekent ook rekenschap afleggen en fouten toegeven.
- Transparant: De leider is helder over keuzes, processen en dilemma’s. Ook bij tegenslagen wordt openheid betracht. Dit versterkt het gevoel van eerlijkheid en verantwoordelijkheid.
- Onafhankelijk: De leider laat zich niet sturen door lobbygroepen, partijbelangen of eigen gewin. Onafhankelijkheid vraagt om moed om tegen druk in te gaan.
Toonaangevende leiders
Er zijn veel voorbeelden van vertrouwenswaardig leiderschap, denk bijvoorbeeld aan Gandhi, Mandela, Merkel en in Nederland Abraham Kuyper, Willem Drees en Pieter Jelles Troelstra. Hieronder enkele voorbeelden ten positieve en ten negatieve.
- Nelson Mandela bleef ondanks 27 jaar gevangenschap trouw aan zijn waarden van verzoening en inclusie. Zijn eerlijkheid over de uitdagingen en zijn vastberadenheid om raciale verdeeldheid te overbruggen, maakten hem een wereldwijde inspiratiebron. De overgang naar democratie verliep mede dankzij hem relatief vreedzaam, ondanks diepe tegenstellingen.
- Als premier van Nederland (1948-1958) was Willem Drees een toonbeeld van integriteit en transparantie. Zijn sobere en degelijke bestuursstijl maakte hem geliefd en betrouwbaar. Hij stond bekend om zijn eerlijkheid over maatschappelijke problemen en zijn duidelijke communicatie. Het resulteerde in brede steun voor sociale voorzieningen en economische wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog.
- De Watergate-affaire werd het dieptepunt van Richard Nixon’s leiderschap. Zijn pogingen om schandalen te verdoezelen en zijn gebrek aan transparantie brachten niet alleen zijn eigen positie ten val, maar beschadigden ook het vertrouwen in de Amerikaanse overheid. Als gevolg daarvan ontstond een diepgeworteld wantrouwen in de politiek dat jaren nawerkte.
- De toeslagenaffaire onder leiding van premier Mark Rutte was een pijnlijke illustratie van gebrek aan transparantie en verantwoordelijkheid. Hoewel Rutte aanvankelijk steun behield, raakte het vertrouwen in zijn integriteit ernstig beschadigd door de wijze waarop fouten werden erkend en aangepakt. Het leidde ook tot een aantasting van het vertrouwen in de overheid en langdurige politieke schade.
“Eerlijkheid is het eerste hoofdstuk in het boek der wijsheid.” Thomas Jefferson.
“Vertrouwen komt te voet en gaat te paard.” Johan Thorbecke.
“Leiderschap gaat niet over macht, maar over verantwoordelijkheid.” Mahatma Gandhi.
4. VERBINDEND
Verbindend leiderschap draait om het vermogen om mensen en ideeën samen te brengen. Een verbindende leider heeft een open hart en een luisterend oor, stelt zich dienstbaar op en zoekt naar gezamenlijke oplossingen. In een samenleving die steeds meer polariseert, is deze kwaliteit cruciaal om bruggen te bouwen en samenwerking te bevorderen.
Zonder verbindend leiderschap ontstaat er verdeeldheid en wantrouwen, waardoor besluitvorming vastloopt en problemen blijven liggen. Een leider die echt verbindt, zorgt ervoor dat mensen zich gehoord voelen, ongeacht hun achtergrond of opvattingen.
Criteria voor verbindend leiderschap:
- Empathisch: De leider toont oprechte belangstelling en begrip voor de zorgen en gevoelens van anderen.
- Dienstbaar: De leider zet zich in voor het algemeen belang in plaats van eigenbelang.
- Communicatief: De leider weet helder en duidelijk te communiceren en maakt complexe zaken begrijpelijk.
- Gezamenlijk: De leider zoekt actief naar samenwerking en creëert draagvlak door bruggen te bouwen tussen verschillende groepen.
Toonaangevende leiders
Verbindende leiders brengen mensen samen en laten tegenstellingen overbruggen. Denk bijvoorbeeld aan Mahatma Gandhi, Angela Merkel, Willem Drees en Jan Terlouw. Hieronder enkele voorbeelden ten positieve en ten negatieve.
- Mahatma Gandhi was een meester in het verbinden van uiteenlopende groepen en religies tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van India. Hij luisterde naar mensen van alle achtergronden en bracht ze samen in een vreedzaam protest tegen koloniale overheersing. De geweldloze beweging leidde tot onafhankelijkheid en inspireerde wereldwijd.
- Willem Drees stond bekend om zijn vermogen om verschillende politieke stromingen samen te brengen. Hij zette zich in voor sociale zekerheid en vond brede steun door zijn dienstbare en nuchtere houding. Het resulteerde in een breed gedragen verzorgingsstaat die Nederland stabiliteit gaf.
- Donald Trump – Zijn polariserende leiderschap zorgde voor diepe verdeeldheid in de Amerikaanse samenleving. Hoewel hij een trouwe aanhang had, groeide de kloof tussen bevolkingsgroepen aanzienlijk. Het gevolg: Een politiek klimaat vol wantrouwen en confrontatie.
- Geert Wilders – Zijn harde uitspraken en confrontaties met politieke tegenstanders zorgden voor polarisatie in Nederland. Hoewel hij een duidelijke achterban had, maakte zijn stijl verbinding met andere groepen vrijwel onmogelijk. Met als gevolg: Verdieping van tegenstellingen binnen de samenleving.
“De bruggen die we bouwen, bepalen de sterkte van onze samenleving. Franklin D. Roosevelt
“Een volk dat verdeeld is tegen zichzelf, kan niet standhouden. Abraham Lincoln.
“De ware maatstaf van een samenleving is hoe ze omgaat met de kwetsbaarsten.” Mahatma Gandhi
5. VERSTANDIG LEIDERSCHAP
Verstandig leiderschap draait om het vermogen om complexe vraagstukken scherp te analyseren en daarbij zowel de grote lijnen als de details te overzien. Een verstandige leider maakt doordachte en strategische keuzes op basis van feiten, kennis en ervaring, zonder zich te laten meeslepen door emoties of populaire opinies.
In een snel veranderende wereld vol onzekerheden is verstandig leiderschap cruciaal om beleid te ontwikkelen dat houdbaar en toekomstbestendig is. Verstandig leiderschap helpt om paniekbesluiten te voorkomen en zorgt ervoor dat problemen worden opgelost zonder nieuwe problemen te veroorzaken.C
Criteria voor verstandig leiderschap:
- Scherpzinnig: De leider doorziet complexe situaties snel en ziet patronen en samenhangen die anderen missen.
- Deskundig: De leider beschikt over gedegen kennis en ervaring op relevante gebieden en benut die om tot afgewogen besluiten te komen.
- Wijs: De leider maakt afwegingen vanuit een breed perspectief, waarbij zowel de korte als lange termijn worden meegenomen.
- Creatief: De leider denkt buiten de gebaande paden en komt met innovatieve oplossingen voor hardnekkige problemen.
Toonaangevende leiders
Verstandige leiders combineren heldere analyse met ruimdenkendheid en strategisch inzicht. Denk bijvoorbeeld aan Franklin D. Roosevelt, Angela Merkel, Willem Drees en Ruud Lubbers. Hieronder enkele voorbeelden ten positieve en ten negatieve.
- Franklin D. Roosevelt – Tijdens de Grote Depressie bedacht hij het New Deal-programma, een visionair pakket aan maatregelen om de economie te stimuleren en werkgelegenheid te creëren. Zijn creatieve en strategische aanpak zorgde voor een heropleving van de economie. Miljoenen banen werden gecreëerd en de sociale cohesie werd versterkt.
- Ruud Lubbers – Als minister-president van Nederland (1982-1994) combineerde hij economische hervormingen met sociale zekerheid, wat leidde tot economisch herstel. Zijn brede kennis en pragmatische aanpak maakten hem een verbindende en verstandige leider. Nederland groeide uit tot een welvarende en stabiele natie.
- George W. Bush – De beslissing om Irak binnen te vallen in 2003 bleek achteraf gebaseerd op gebrekkige inlichtingen en een gebrek aan wijsheid. De verwoestende gevolgen van de oorlog werden ernstig onderschat. Het effect: Een instabiele regio en decennialange gevolgen voor het Midden-Oosten.
- Mark Rutte – Tijdens de coronacrisis was er regelmatig kritiek op het ontbreken van een heldere langetermijnstrategie en tegenstrijdige adviezen. Hoewel zijn pragmatische aanpak soms effectief was, ontbrak het regelmatig aan consistentie en visie. Met als gevolg: Verwarring onder burgers en verlies van vertrouwen in het beleid.
“Wijsheid is weten wat je moet doen; vaardigheid is weten hoe je het moet doen; deugd is het daadwerkelijk doen.” Aristoteles
“Het grootste gevaar in tijden van turbulentie is niet de turbulentie zelf, maar handelen met de logica van gisteren.” Peter Drucker
“Een verstandig leider kijkt verder dan zijn eigen tijd en bereidt de toekomst voor.” John F. Kennedy
6. VOORWAARTS
Voorwaarts leiderschap draait om het vermogen om daadkrachtig en vastberaden vooruitgang te boeken. Een voorwaartse leider neemt verantwoordelijkheid, toont moed en houdt vast aan de koers, ook als er weerstand is. Dit type leiderschap vraagt om een nuchtere en pragmatische houding, gecombineerd met geduld en doorzettingsvermogen om veranderingen daadwerkelijk te realiseren.
In een wereld vol uitdagingen en onzekerheden is het essentieel om niet alleen plannen te maken, maar ook door te pakken en resultaten te boeken. Voorwaarts leiderschap betekent de handen uit de mouwen steken en niet terugdeinzen voor moeilijke beslissingen.
Criteria voor voorwaarts leiderschap:
- Moedig: De leider durft verantwoorde risico’s te nemen en blijft vastberaden ondanks tegenstand.
- Nuchter: De leider blijft met beide benen op de grond staan en laat zich niet meeslepen door emotie of hysterie.
- Pragmatisch: De leider denkt in praktische oplossingen en richt zich op wat haalbaar en effectief is.
- Geduldig: De leider beseft dat duurzame verandering tijd kost en blijft consistent werken aan langetermijndoelen.
Toonaangevende leiders
Voorwaartse leiders tonen daadkracht en volharding, ook wanneer de omstandigheden tegenzitten. Denk bijvoorbeeld aan Winston Churchill, Golda Meir, Pieter Jelles Troelstra en Jan Peter Balkenende. Hieronder enkele voorbeelden ten positieve en ten negatieve.
- Winston Churchill – Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Churchill vasthouden aan de strijd tegen nazi-Duitsland, ondanks tegenslagen en kritiek. Zijn moedige en nuchtere houding gaf de Britten veerkracht en vertrouwen.bHet vastberaden verzet leidde uiteindelijk tot de bevrijding van Europa.
- Jan Peter Balkenende – Hij zette zich in voor economische hervormingen en hield vast aan impopulaire maatregelen om Nederland sterker uit de crisis te laten komen. Zijn pragmatische aanpak leverde stabiliteit op tijdens een economisch moeilijke periode. Nederland bleef economisch relatief sterk en groeide door naar herstel.
- Nicolas Maduro – Zijn beleid in Venezuela leidde tot economische chaos en maatschappelijke ontwrichting. Hij bleef vasthouden aan ideologische keuzes, zonder pragmatisch te kijken naar de gevolgen. Met als gevolg massale armoede en vluchtelingenstromen.
- Lodewijk Asscher – Als minister van Sociale Zaken was hij verantwoordelijk voor hervormingen die later problematisch bleken, zoals bij de toeslagenaffaire. Hoewel zijn intenties positief waren, ontbrak het aan pragmatische toetsing en nuchterheid in de uitvoering. Het creëerde Elernstige schade aan het vertrouwen in de overheid en langdurige maatschappelijke problemen.
“Moed is niet de afwezigheid van angst, maar de triomf erover.” Nelson Mandela
“Daadkracht is het verschil tussen willen en doen.” Franklin D. Roosevelt
“Grote daden vereisen niet alleen moed, maar ook geduld.” Mahatma Gandhi
7. CONCLUSIE
Als samenleving staan we voor grote uitdagingen: klimaatverandering, geopolitieke spanningen, economische onzekerheid en sociale fragmentatie. In deze tijd is er een groeiende behoefte aan leiders die we kunnen vertrouwen, die verbinding zoeken, verstandig keuzes maken en daadkrachtig vooruitgang boeken.
Met het V4-model heb ik een helder profiel neergezet voor politiek leiderschap in de 21ste eeuw, gebaseerd op vier kernkwaliteiten:
- Vertrouwenswaardig – Kunnen mensen op de leider rekenen?
- Verbindend – Kan de leider mensen en ideeën samenbrengen?
- Verstandig – Maakt de leider doordachte en strategische keuzes?
- Voorwaarts – Heeft de leider moed en daadkracht om vooruitgang te boeken?
Deze kwaliteiten zijn geen abstract ideaal, maar een concrete leidraad voor praktisch en effectief leiderschap. Door politiek leiderschap op deze manier te beoordelen, kunnen we verder kijken dan oppervlakkige beeldvorming en populaire meningen.
Het belang van samen bouwen aan vertrouwen
Politiek leiderschap vraagt niet alleen iets van politici, maar ook van ons als burgers. Door onze leiders niet enkel af te rekenen op incidenten of populariteit, maar op hun werkelijke kwaliteiten, dragen we bij aan een gezonder politiek klimaat.
Het is tijd om volwassen politiek te bedrijven: politiek die niet draait om strijd en tegenstellingen, maar om samenwerking en constructieve oplossingen. Door het V4-model te gebruiken als toetsingskader kunnen we leiders beter beoordelen en tegelijkertijd onze eigen verantwoordelijkheid nemen om politiek met een open en nuchtere blik te bekijken.
Oproep aan de lezer
Ik nodig je uit om dit model te gebruiken om kritisch te kijken naar de leiders die vandaag de dag onze toekomst vormgeven. Welke kwaliteiten herken je? Welke ontbreken? En hoe kunnen we samen werken aan leiderschap dat dienstbaar en toekomstbestendig is?
Laten we met elkaar in gesprek blijven, niet alleen over de mensen die ons leiden, maar vooral over de manier waarop ze dat doen. Op die manier kunnen we samen bouwen aan een sterke, betrouwbare en verbonden samenleving.