Het gaat niet goed met onze democratie. Crises, drama en onrust stapelen zich op. Het zijn niet de minsten, mensen als Minister van Staat Herman Tjeenk Willink, Kamerlid Pieter Omtzigt en voorzitter van de Sociaal Economische Raad Kim Putters die al langere tijd het beeld bevestigen van wat je een ontspoorde lobbycratie, mediacratie en technocratie mag noemen.
Daarbij is de afstand tussen Nederlander en politiek historisch groot geworden evenals het onvermogen om problemen op te lossen. Toch is dit maar een deel van het verhaal want tegelijkertijd leven we in een land dat behoort tot de meest welvarende van de wereld. In deze post mijn analyse en ideeën voor hoe we dit samen anders kunnen doen. Mede gebaseerd op mijn ervaring als organisatiekundige en begeleider van veranderingen in de publieke sector.
ACHTERGROND
Het begin van onze democratie was prachtig. De Grieken ontdekten de kracht van argumenteren, gebaseerd op feiten en argumenten vóór en tegen. Na uitgebreide discussie en dialoog stemde de Atheners voor of tegen een voorstel en kreeg een raad van wijze mensen de taak om het voorstel uit te werken en in te voeren.
Inmiddels is onze wereld een stuk ingewikkelder geworden en werkt het niet meer zo eenvoudig als toen. Zo wordt in ons land al meer dan 10 jaar gesproken over de noodzaak tot ‘bestuurlijke vernieuwing’ en de behoefte aan meer ‘menselijke maat’ maar komt die moeilijk van de grond. Met de coronacrisis nam ‘groepsdenken’ een vlucht en werden kritische stemmen de nek omgedraaid. Het leidde tot een ‘ondergrondse’ tegenbeweging van zelfstandig denken en verzet tegen een ‘dictatoriaal’ opererende overheid. Volgens sommigen leven we inmiddels in een ‘polycrisis’.
Hoogste tijd om de aandacht te verleggen van problemen naar oplossingen. Hieronder mijn ideeën over het palet aan fundamentele veranderingen dat nodig is in ons ‘democratisch en bestuurlijk spel’. Een schets over ‘de spelregels, de spelers en de knikkers’. Van toepassing lokaal, regionaal, landelijk en (al is dat moeilijker beïnvloedbaar) ook op internationaal niveau. Een spel dat we meer serieus maar ook met meer relativering mogen leren spelen.
HET SPEL
Het spel dat we spelen is een spel van maatschappelijke samenwerking. Door samen te werken proberen we zoveel mogelijk gemeenschappelijke belangen te dienen. Probleem is dat we nogal ruw spelen. We maken er een ‘war game’ of ‘economisch spel’ van en zouden het beter als ‘cooperatief spel’ kunnen benaderen. Hieronder 7 spel elementen die in mijn ogen anders mogen:
1. Doel
Van Waan naar Waarde
Veel mensen oplaten zich gek maken door de waan van de dag. Een merkwaardige ‘verslaving’. Ons laten leiden door emoties en sprookjes kunnen we kennelijk beter aan dan rustig en genuanceerd van gedachte wisselen over de realiteit. We verliezen ons daarbij gemakkelijk in strijd en vergeten dat het over samenwerking gaat. Over het vinden van gemeenschappelijke waarde. Over ‘waarderen wat goed gaat’ en tegelijkertijd ‘werken aan wat beter kan’. Werken vanuit gemeenschappelijke idealen aan echte, waardevolle verbeteringen. Van ‘waan naar waarde’ vraagt ook om ‘van angst naar vertrouwen’ te gaan. Vraagt om bewustwording bij ons allemaal over hoe we zelf denken en praten, naar welke ‘programma’s’ we luisteren en op welke politici we stemmen.
2. Rolverdeling
Van Centraal naar Decentraal
We leggen te gemakkelijk problemen in handen van centrale (en internationale) overheden en organisaties. Mede vanuit het idee dat de werkelijkheid maakbaar is. De wereld is echter niet zo maakbaar als we denken en vaak is het beter dat we problemen zelf of lokaal oplossen. Bestuurders mogen Helpers worden en verantwoordelijkheden zo dicht mogelijk bij mensen laten. Dat vraagt om kritische herbezinning op hoe de taken nu verdeeld zijn nationaal maar ook internationaal. Lees ook wat emeritus hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen hierover schreef.
3. Aanpak
Van Denken naar Doen
We hechten veel waarde aan beleid en zouden meer aandacht mogen hebben voor waar het echt om gaat: het resultaat. Want beleid is niks meer dan een hulpmiddel om resultaten te bereiken. Maak beleidsmakers daarom ondersteunend aan de uitvoerders. Maak de jaarlijkse dag van de verantwoording woensdag gehaktdag’ (3e woensdag in mei) belangrijker dan Prinsjesdag ( 3e dinsdag in september).
4. Oplossingen
Van Complex naar Eenvoudig
Omdat we het zo graag goed willen doen, maken we ingewikkelde wetten en systemen. Die met allerlei soorten van uitzonderingen rekening houden maar daardoor nauwelijks meer begrijpelijk en uitvoerbaar zijn. We verliezen het overzicht, de uitzonderingen leiden tot nieuwe onrechtvaardigheden, blijken niet effectief en kosten handen vol geld. Het gebrek aan vertrouwen in burgers maakt het nog erger. Het enorme belang van het vereenvoudigen van wetten en publieke organisaties kan niet genoeg benadrukt worden. Of het nu gaat om ze gezondheidszorg, de manier waarop we belasting betalen of de regels waar ondernemers mee te maken krijgen. Lees ook wat Arno Visser voormalig president van de Algemene Rekenkamer hierover zei.
5. Zienswijze
Van Kortzichtig naar Holistisch.
We kijken vaak te smal en de linkerhand ziet niet wat de rechterhand doet. We gaven bijvoorbeeld alle aandacht aan corona en tegelijkertijd laten we al tientallen jaren toe dat 20.000 mensen per jaar doodgaan aan roken. We moeten echt leren breder, meer integraal en evenwichtiger te kijken van volksgezondheid tot volkshuisvesting, van onderwijs tot defensie.
6. Communicatie
Van Monoloog naar Dialoog
Politiek en overheid hebben de neiging te denken het beter te weten. Dat is niet zo en werkt contraproductief. Onze bestuurders moeten beter gaan luisteren en verbinden. Transparant zijn en maatschappelijke dialogen organiseren. En luister daarbij goed naar de tegendraadse denkers: we hebben ze hard nodig.
7. Menselijke maat
Van Regels naar Menselijke maat
We denken dat de oplossing van problemen altijd in regels ligt. Dat is niet zo. Nog los van het feit dat mensen en gemeenschappen heel goed in staat zijn om problemen zelf en zonder (expliciete) regels op te lossen (en overheden soms alleen maar in de weg lopen) zijn regels slechts hulpmiddelen die dienstbaar horen te zijn aan mensen. Stel de menselijke maat (dat wat redelijk is voor alle partijen in een specifieke situatie) altijd boven de regel. Lees ook wat bijvoorbeeld Kim Putters voorzitter van de Sociaal Economische Raad hierover zegt.
DE SPELERS
Hebben we de juiste spelers aan boord en staan ze op de juiste plek? Een confronterende vraag omdat de meeste politici en bestuurders erg hun best doen en we geen blik kunnen opentrekken van bijzonder begaafde mensen die het beter kunnen. Toch een vraag die gesteld mag worden.
1. Volksvertegenwoordigers
Van mediageniek naar gedegen en volwassen
Het volk vertegenwoordigen is eervol én zwaar. Het vraagt talent op veel gebied. Laat ik er niet om heen draaien, ik denk dat we vaak de verkeerde mensen kiezen. Te onervaren, te eenzijdig activistisch, te veel met enkel een politiek CV en te volgzaam aan papieren partijprogramma’s en groepsdenken in de eigen fractie. Te weinig in staat om op degelijke wijze in samenspraak zowel met deskundigen, collega politici als met het volk te werken aan versterking van de samenleving. Als we betere politiek willen zullen we betere / de beste mensen moeten inzetten. Dit gezegd hebbende, zal het niet gemakkelijk zijn om te veranderen. Het vraagt om een culturele verandering van hoe politieke partijen werken. Pieter Omtzigt is denk ik een mooie maatstaf. Hij is niet perfect is en het is niet wenselijk om 150 Pieter Omtzigts in de kamer te hebben maar het moet m.i. onze ambitie zijn om tenminste 150 serieuze, oprechte, competente en krachtige volksvertegenwoordigers in de kamer te hebben zoals hij. Lees hier wat Pieter Omtzigt zegt over macht en tegenmacht.
3. Bestuurders
Van management naar leiderschap
Zo kiezen we vaak ook de verkeerde bestuurders. ‘Politieke managers van een coalitie akkoord’ in plaats van ‘maatschappelijk leiders die echte problemen oplossen’. We hebben m.i. sterkere bestuurders nodig: authentiek, integer, dienstbaar, empathisch, wijs en krachtig verbindend. Mensen die zonder morren opstappen als het werk gedaan is of het vertrouwen er niet meer is. Lees hier verder.
3. Ambtenaren
Van volgzaam aan het beleid naar dienstbaar aan burgers
We hebben meer dan een miljoen, over het algemeen zeer betrokken, ambtenaren in ons land. Hun aandacht mag zich echter niet beperken tot het uitvoeren en handhaven van wetten maar zij mogen de ruimte krijgen én nemen om de samenleving te dienen, losser van regels met de menselijke maat als hoogste maatstaf. De ambtenaar die werkt op basis van ‘regels zijn regels’ komt daarmee niet meer weg. Daarbij mag de topambtenaar zijn of haar gezicht meer laten zien in de publieke dialoog en de ambtenaren op de werkvloer helpen om hier vorm aan te geven.
4. Rechters
Van hoogste handhaver naar beschermer van de menselijke maat
De rechter hoort ten alle tijden vlot en met redelijkheid recht te spreken. De hoogste rechtsinstantie zou tevens de mogelijkheid mogen krijgen om nieuwe wetten te toetsen aan de grondwet. Een grondwet die overigens m.i. tot doel heeft om de grondrechten van burgers te beschermen. Waar we echter van af moeten is dat rechters verkapte wetgevers worden.
5. Journalisten
Van elkaar napraten naar onafhankelijk onderzoek
De oppervlakkige cultuur van de dagelijkse talkshow (en het NOS-journaal doet het niet veel beter) sust ons in slaap. We hebben de scherpte en het lef nodig zoals we die nog zagen in de de laatste kwart van de vorige eeuw maar die daarna ten onder gegaan is aan kijkcijfers fetisjisme. Het is aan de mediabedrijven zelf of zij hier verandering in willen aanbrengen en het is aan ons waar wij naar willen kijken.
Voormalig presentator van KRO’s Brandpunt Ton Verlind over de oppervlakkigheid in de media en het gebrek aan onafhankelijkheid.
6. Wetenschappers en adviseurs
Van zelfcensuur naar degelijk en onafhankelijk onderzoek
Ook wetenschappers kunnen in groepsdenken vervallen en zijn gevoelig voor publiciteit. Het is van het grootste belang dat zij onafhankelijk hun werk kunnen doen. Ieder die dat vanuit een bepaald belang of lobby doet, mag met argusogen worden bekeken. Overigens biedt wetenschap niet voor alles een oplossing. Het managen van een grote crises is over het algemeen meer kunst dan wetenschap. Vraagt om wijsheid boven wetenschap.
Minister Robbert Dijkgraaf over de noodzaak om onafhankelijkheid van wetenschappers beter te borgen
7. Burgers
Van onbewust en passief naar bewust en betrokken
Tot slot komen we bij onszelf. Wij die vaak denken dat wij geen macht hebben. Dat klopt echter niet. Op wie wij stemmen bepaalt het type politiek dat we krijgen. Als 30% van ons niet meer vliegt omdat zij de footprint te groot vindt, heeft dat reële gevolgen. Wees dus bewust van wie jij bent en wat jij doet. Luister en scherp jouw mening aan mensen met een diagonaal andere mening. Ontwikkel je eigen moreel kompas in plaats van volgzaam te zijn aan wat anderen van jou verwachten. Jouw volwassenheid bepaalt de volwassenheid van ons democratisch spel.
Minister van Staat Herman Tjeenk Willink over de sluipende uitholling van de democratische rechtsorde en het belang van actief burgerschap.
DE KNIKKERS
Tot slot: waar doen we het eigenlijk voor? Een universeel antwoord lijkt niet te geven omdat ieder mens uniek is en de waarden van mensen verschillen. Bovendien gaat het eigenlijk niet om de knikkers maar om het plezier in het spel. Toch kun je er wel iets zinnigs over zeggen.
1. Vrijheid
Van Slaaf naar Vrij mens
Vrijheid is de basis. Ieder mens mag zichzelf zijn en vrij spreken. Ontdekken wie hij of zij is en invulling geven aan het eigen leven. Gaan en staan waar je wil (zonder bij de ander op de tenen te staan). Of je je volgzaam of als vrij mens wilt gedragen, is je eigen keuze. Hoe dan ook is het de eerste taak van de overheid om de vrijheid van mensen te beschermen. Overigens ook door niet onnodig bemoeizuchtig te zijn en regels tot een minimum te beperken. De overheid mag burgers ook beter beschermen tegen de macht van grote bedrijven en organisaties en de indirecte onvrijheid die daarmee gepaard gaat.
2. Veiligheid
Van Stress naar Stabiliteit
De mens veroorzaakt veel stress bij zichzelf en erger nog bij de eigen kinderen, die daardoor risico lopen op een levenlang stress. Een groot deel van de stress wordt echter ook veroorzaakt door politiek en overheid. Dat moet stoppen. Het beschermen van de veiligheid van mensen houdt niet alleen het handhaven van wetten en in maar ook het behouden van rust, niet onnodig aanjagen van angst of erger nog het spelen van paniekvoetbal.
3. Welvaart
Van Welvaren naar Welzijn
HET SPEL
We zijn allemaal gehecht aan een zekere mate van welvaren. Tegelijkertijd komen er steeds meer achter dat welzijn nog belangrijker is. De realiteit is ook dat we moeten leren omgaan met het ongemak van leven. Hoe je daar invulling aan geeft, is je eigen keuze. De overheid heeft tot taak om middels goed onderwijs, goede infrastructuur en goede marktmeesterschap zorg te dragen voor een sterke economische basis infrastructuur.
4. Solidariteit
Van Eenzaam naar Zorgzaam
Het leven is niet eerlijk maar gelukkig helpen we elkaar. De sterkste schouders dragen de zwaarst lasten. Daarom hebben we een geschreven en ongeschreven ‘sociaal contract’. De overheid zou moeten zorgen dat ieder die niet voor zich zelf kan zorgen tenminste een veilige slaapplek, een gezonde maaltijd en medische zorg krijgt. Een basis uitkering voor degenen die geen eigen inkomen hebben. Volksgezondheid en Volkshuisvesting voor ieder die daar gebruik van wil maken.
5. Duurzaamheid
Van wegwerp maatschappij naar circulaire samenleving
Solidariteit is niet alleen nodig met de mensen om ons heen maar ook met de generaties na ons. We kunnen hen niet belasten met de rotzooi die wij laten liggen. En of je nu wel of niet denkt dat er een drastische klimaatverandering voor de deur staat, we hebben te leren zorgvuldig om te gaan met onze natuur en onze bronnen.
Tot slot
Groter denken, kleiner doen
Ik weet dit zijn globale ideeën. Het is een kunst en vraagt veel energie en dialoog om er mee aan de slag te gaan. Maar het kan. Het is een kwestie van doen. Ieder naar eigen mogelijkheden.
Doe jij mee? Heb je andere ideeën? Ik hoor het graag!
Bram Voncken, Utrecht, april 2023
Als je verder wilt lezen:
Meer rust en structuur in de samenleving.
Wat zouden onze grondbeginselen kunnen zijn?
Profiel van nieuw politiek leiderschap.
Kabinet van de toekomst.
Wat kun je zelf doen?