The Art of Change / Leadership

Van complex naar eenvoudig. Dienstbaar leiderschap in tijden van verandering.

Het leidinggeven aan organisaties en het begeleiden van verandertrajecten is meer kunst dan exacte wetenschap. Hoewel managementmodellen en methodieken houvast kunnen bieden, laat de praktijk zien dat verandering weerbarstig kan zijn: projecten mislukken, organisaties verstarren en plannen verliezen hun kracht.

Of je nu een organisatie leidt of een transitie begeleidtde kern blijft altijd hetzelfde: hoe breng je mensen in beweging? Hoe creëer je een situatie waarin verandering natuurlijk en duurzaam verloopt? Met 30 jaar praktijkervaring zie ik een patroon waarbij ‘verandermanagement’ verstrikt raakt in complexiteit en controle en de essentie verloren gaat.

Niet controleren maar afstemmen

Succesvolle verandering vraagt in mijn ogen om eenvoud, energie en focus. Denk aan een zwerm vogels die zonder hiërarchie moeiteloos van richting verandert of een jazzmuzikant die binnen een ritmisch kader improviseert. Op basis van mijn ervaring in het werken met organisaties ontwikkelde ik een logisch en intuïtief model voor ‘veranderleiderschap’ met vijf kernprincipes:

√ Open communicatie: verbinden, vertrouwen en samenwerken.

√ Gezamenlijke visie: vanuit een gedeelde realiteit op weg naar een hoger doel.

√ Wendbare organisatie: eenvoudig en doelgerichte met een flexibele werkplek.

√ Slimme uitvoering: dagelijkse focus op wat echt telt en lef om te experimenteren.

√ Inspirerend leiderschap: energie mobiliseren door te dienen in plaats van te heersen.

Hieronder een uitwerking met inzichten uit de filosofie, kunst en veranderkunde.

  1. OPEN COMMUNICATIE

Verandering slaagt of faalt door communicatie. Communicatie niet als techniek maar als fundament waarop vertrouwen en samenwerking rusten. Zoals de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty stelde:

“Ware communicatie gaat niet alleen om het overbrengen van informatie, maar om het delen van ervaringen.”

Mensen en organisaties veranderen niet door instructies, maar door betekenisgeving. De Amerikaanse psycholoog Karl Weick noemt dit sensemaking: we begrijpen verandering pas als we het samen duiden. Niet de feiten zelf, maar hoe we ze interpreteren, bepaalt of een transitie slaagt.

Wanneer communicatie top-down en dwingend wordt, verliest ze haar kracht. We zagen dit bijvoorbeeld bij het coronabeleid en de energietransitie: wie kritische vragen stelde, werd al snel weggezet als dwarsligger. Maar echte verandering ontstaat niet door opgelegde eenheid maar door een open dialoog waarin ook het ongemakkelijke besproken mag worden.

Praktische aanpak:

  • Leer alle betrokkenen (stakeholders) en hun belangen goed kennen.
  • Creëer vanaf het prille begin een continue dialoog waarin ruimte is voor afstemming en nuance.
  • Zorg voor een veilige omgeving waarin mensen zich durven uitspreken.
  • Vraag: Wordt er écht geluisterd of wordt er vooral gesproken en gestuurd?
  1. GEZAMENLIJKE VISIE

Zonder open communicatie geen vertrouwen, geen verbinding en geen samenwerking. Maar zonder gedeelde visie blijft die verbinding stuurloos. Een visie is geen document maar een levend kompas. Het geeft richting én energie. Zoals Simon Sinek stelt:

“Begin met het waarom.”

Veranderleiderschap vraagt om een visie die niet top-down wordt opgelegd, maar doorleefd en gedragen wordt. Aristoteles sprak over telos: het hogere doel dat ons handelen richting geeft. Een organisatie zonder visie is als een schip zonder koers: het drijft af naar de waan van de dag.

In de circulaire economie bijvoorbeeld gaat het niet alleen om afvalreductie, maar om een fundamentele systeemverandering waarin bedrijven, overheden en burgers samenwerken aan nieuwe waardeketens. Een visie moet inspireren én praktisch toepasbaar zijn.

Praktische aanpak:

  • Formuleer de visie samen, niet als opgelegde missie.
  • Houd de visie dynamisch en toets deze regelmatig.
  • Bouw een narratief: Waar staan we? Waar gaan we naartoe? Hoe komen we daar?
  • Vraag: Is de visie een levend kompas voor iedereen of een document in een la?
  1. WENDBARE ORGANISATIE

Te veel regels en complexe structuren maken organisaties log en bureaucratisch. Wendbaarheid vraagt om eenvoud en de menselijke maat. Zoals architect Mies van der Rohe zei:

“Less is more.”

De bioloog Stuart Kauffman noemt dit the edge of chaos: effectieve systemen balanceren tussen orde en spontaniteit. Een organisatie moet kaders geven zonder te verstarren. Denk aan een jazzband: improvisatie binnen een gedeelde structuur.

Praktijkvoorbeeld: Bij de introductie van de OV-chipkaart merkte ik hoe belangrijk het was om met eenvoudige structuren en korte lijnen te werken. Een vaste overlegstructuur met conducteurs en servicemedewerkers hielp om obstakels snel op te lossen.

Praktische aanpak:

  • Geef teams autonomie binnen heldere kaders.
  • Plaats de juiste mensen op de juiste plek (motivatie boven cv).
  • Schaf bureaucratische ballast af.
  • Vraag: Is de organisatie en de werkplek zodanig ingericht dat het team kan vliegen?
  1. SLIMME UITVOERING

Uitvoering draait om focus en flow. Wat draagt bij aan het doel en wat niet? Zoals Taiichi Ohno zei:

“We are learning all the time from failure.”

Zoals Jackson Pollock verf liet stromen zonder de controle te verliezen, zo vraagt uitvoering om focus zonder verstarring. Ruimte voor creativiteit, zonder de richting kwijt te raken.

Veel organisaties blijven hangen in plannenmakerij en controlemechanismen. Maar echte verandering ontstaat door te experimenteren, fouten te maken en snel bij te sturen.

Praktische aanpak:

  • Minimaliseer vergaderingen en richt je op actie.
  • Houd rapportages kort en krachtig.
  • Creëer een cultuur van continu verbeteren.
  • Vraag: Werken we aan de kern of zijn we druk met bijzaken?
  1. INSPIREREND LEIDERSCHAP

Leiderschap gaat niet over macht, maar over betekenis geven. Zoals Sartre zei:

“Vrijheid gaat hand in hand met verantwoordelijkheid.”

Echt inspirerend leiderschap gaat verder dan visie en strategie. Het vraagt om vier innerlijke kwaliteiten: liefde om mensen werkelijk te zien en verbinden, helderheid om de waarheid te benoemen en het perspectief te zien, moed om door onzekerheid en weerstand heen te bewegen en geduld om duurzame verandering de tijd te geven. Zonder deze kwaliteiten blijft leiderschap een techniek in plaats van een kracht die mensen in beweging brengt.

De beste leiders weten hoe ze energie mobiliseren, bundelen en richten. Ze bouwen vertrouwen, geven richting en zorgen ervoor dat de mensen om hen heen de ruimte krijgen om hun potentieel te benutten. Dat sluit ook aan bij Robert Greenleaf’s servant leadership: niet controleren, maar dienen. De leider als facilitator van groei, niet als heerser.

Praktische aanpak:

  • Geef vertrouwen en ruimte om te groeien.
  • Vraag om feedback en reflecteer continu op je eigen rol en gedrag.
  • Wees een voorbeeld: leid door te doen.
  • Vraag: Breng jij energie in de organisatie, of kost jouw leiderschap energie?

Conclusie: verandering begint van binnenuit

Veranderen is geen trucje, geen blauwdruk en geen lineair proces. Het vraagt een fundamentele verschuiving in hoe we kijken, denken en handelen: minder controle, meer vertrouwen. Minder complexiteit, meer eenvoud. Minder top-down, meer samenwerking.

Leiderschap in verandering gaat niet over het afdwingen van gedrag, maar over het creëren van een omgeving waarin mensen zelf de beweging willen maken. Dat vraagt helderheid om de patronen te doorzien, moed om structuren los te laten en wijsheid om te zien dat verandering begint bij jezelf.

Wie een organisatie wil transformeren, moet beginnen bij zijn eigen manier van leiden. Zoals Marcus Aurelius zei:

“Wil jij de wereld veranderen? Begin dan met jezelf.”

De toekomst vraagt om leiders die niet alleen systemen veranderen, maar ook de moed hebben om zichzelf opnieuw uit te vinden. Het begint bij jou.

Links en bronnen

Bram Voncken © 2024/2025

VIMC | change leadership & coaching
Sterrenbos 51, 3511 ET, Utrecht

© 2007 – 2025 VIMC