In sociale situaties tussen mensen, binnen organisaties en in de samenleving als geheel zie je soms gedragspatronen en mechanismen die niet meer gezond zijn. Mensen blijven hangen in routines, rollen of verhalen die niet meer kloppen. De energie lekt weg, gesprekken worden oppervlakkig en wezenlijke vragen blijven liggen. Vaak voelt iedereen het, maar niemand zegt het.
Kijken naar wat er écht aan de hand is (:naar wat er speelt ‘onder water’) wordt ook wel systemisch waarnemen of werken genoemd. In dit artikel deel ik 10 veelvoorkomende patronen die ondermijnend werken. Daarna geef ik 10 concrete interventies die helpen om deze patronen te doorbreken. Ze zijn toepasbaar in sociale situaties op het werk, in de samenleving maar ook thuis aan de keukentafel.
1. De cultuur van vermijden
Tijdens het teamoverleg knikt iedereen instemmend mee met het verhaal van de leidinggevende. Maar bij het koffiezetapparaat klinkt het anders: “Dit gaat echt niet werken.” Iedereen denkt het, niemand zegt het.
Wat speelt hier onder water? Een systeem dat conflict vermijdt. De groep houdt de schijn van harmonie op, maar onderhuids is er onvrede. Die spanning mag er niet zijn, dus zwijgen mensen uit loyaliteit, angst of gewoonte.
Waar zie je dit nog meer? In families, scholen, zorginstellingen — overal waar harmonie belangrijker wordt gevonden dan waarheid. Het gevolg: onzichtbare stagnatie.
2. Het blije masker
Iedereen is ‘enthousiast’ over het nieuwe initiatief. Er wordt gelachen, geklapt, gepost op LinkedIn. Maar ondertussen zakt het moreel. Mensen zijn moe, ontevreden of cynisch, maar dat past niet bij de toon van de organisatie.
Wat speelt hier onder water? Emoties worden gemaskeerd. Er is weinig ruimte voor tegenspraak of kwetsbaarheid, dus presenteert iedereen de opgewekte versie van zichzelf.
Waar zie je dit nog meer? In bedrijven met ‘positieve cultuur’, op social media, in vriendengroepen waarin alles ‘gezellig’ moet zijn.
3. De macht van het midden
Een kleine groep mensen in het midden houdt alles draaiend. Ze zijn loyaal, weten hoe de hazen lopen, en beschermen het systeem tegen gedoe van buiten. Ze bedoelen het goed, maar houden tegelijk vernieuwing tegen.
Wat speelt hier onder water? Het systeem organiseert stabiliteit via controle. De ‘kern’ wordt belangrijker dan het doel of de bedoeling. Verandering voelt als bedreiging.
Waar zie je dit nog meer? In zorginstellingen, politieke partijen, verenigingen. Vaak draait het om behoud en beheersing.
4. Onderdrukte gevoelens
Tijdens vergaderingen lijkt alles rustig, maar mensen slapen slecht. Er is onderhuidse boosheid, verdriet of frustratie, die nergens een plek krijgt. De sfeer is gespannen zonder dat iemand weet waarom.
Wat speelt hier onder water? Het systeem onderdrukt emoties. Gevoelens worden niet serieus genomen of weggerationaliseerd.
Waar zie je dit nog meer? In gezinnen, scholen, formele organisaties — overal waar emoties als ‘lastig’ worden gezien.
5. De held en de redder
Eén persoon trekt alles vlot. Een teamleider die alles oplost, een collega die altijd inspringt. Het lijkt efficiënt, maar ondertussen leert niemand meer zelf zwemmen.
Wat speelt hier onder water? Er ontstaat afhankelijkheid. De redder voelt zich onmisbaar, de rest leunt achterover of haakt af. Dit is vaak een oud patroon van loyaliteit of bewijsdrang.
Waar zie je dit nog meer? In zorg, onderwijs, startups, families.
6. Groepsdenken
Een team of organisatie lijkt het overal over eens. Kritiek wordt beleefd weggewuifd. Nieuwe inzichten worden onbewust afgeweerd. Iedereen zit op één lijn — en dat voelt onveilig voor afwijkende stemmen.
Wat speelt hier onder water? Er is een sterke behoefte aan eenheid. Oordelen of afwijzing liggen op de loer voor wie anders denkt. Dit versterkt conformisme en maakt het systeem kwetsbaar voor tunnelvisie.
Waar zie je dit nog meer? In directieteams, politieke bewegingen, families met sterke waarden.
7. Verhalen die niet meer kloppen
“We zijn een innovatieve organisatie.” “Wij zijn één grote familie.” Soms zijn de slogans sterker dan de realiteit. Mensen gedragen zich naar het verhaal, zelfs als dat wringt met wat ze ervaren.
Wat speelt hier onder water? Er is een identiteitsverhaal dat beschermt, maar ook verstikt. Mensen raken vervreemd van zichzelf en hun werk.
Waar zie je dit nog meer? In onderwijs, religieuze gemeenschappen, bedrijven met sterke cultuur.
8. De taboesfeer
Er is iets wat iedereen weet, maar niemand benoemt. Een onbetrouwbare collega, een onveilige leider, een foute beslissing. Het onderwerp ligt stil, want het is ‘te gevoelig’.
Wat speelt hier onder water? Er is angst voor verlies van positie, harmonie of gezicht. De waarheid voelt te gevaarlijk om te benoemen.
Waar zie je dit nog meer? In families, medische sector, politieke arena’s.
9. Georganiseerde machteloosheid
Iedereen weet dat ‘het anders moet’, maar niemand weet waar te beginnen. Iedereen wijst omhoog, naar beleid of bestuur. Het systeem lijkt groter dan de mensen die erin werken.
Wat speelt hier onder water? Er is collectieve verlamming. Mensen voelen zich klein ten opzichte van het systeem. Loyaliteit en voorzichtigheid verstikken initiatief.
Waar zie je dit nog meer? In grote organisaties, overheden, complexe zorgstructuren.
10. Netwerkcorruptie
Dezelfde mensen schuiven aan bij overlegtafels, commissies en subsidies. Er is geen formele corruptie, maar wél een gesloten netwerk dat zichzelf in stand houdt.
Wat speelt hier onder water? Loyaliteit en belangenverstrengeling. Mensen houden elkaar in positie, onbewust of bewust. Frisse geluiden krijgen geen kans.
Waar zie je dit nog meer? In de kunstwereld, politiek, subsidielandschap, consultancy. En soms ook… in families of vriendengroepen.
10 interventies die beweging brengen
Hieronder vind je 10 interventies die helpen om patronen in beweging te brengen. Het zijn geen recepten, maar ankerpunten. Begin bij jezelf, dat is vaak al genoeg.
1. Voel eerst: wat gebeurt er bij jou?
Neem de tijd om te voelen wat er in je lijf gebeurt. Waar voel je spanning, waar sluit je je af? Je lichaam weet vaak eerder dan je hoofd dat er iets wringt.
2. Benoem wat je waarneemt, zonder oordeel
Zeg rustig wat je ziet, hoort of voelt, zonder het groter of kleiner te maken. Bijvoorbeeld: “Ik merk dat we snel doorgaan, terwijl ik denk dat er nog iets onder zit.” Zo nodig je anderen uit om ook iets te delen.
3. Laat de stilte toe
We zijn vaak bang voor ongemakkelijke stiltes. Maar juist daarin ontstaat ruimte. Door niet meteen te vullen of op te lossen, nodig je anderen uit om echt te voelen en reageren.
4. Stel een eerlijke vraag
Geen suggestieve of verleidende vraag, maar een open, eerlijke vraag vanuit oprechte nieuwsgierigheid. Bijvoorbeeld: “Hoe is dit voor jou om te horen?” of “Wat gebeurt er bij jou als dit zo gaat?”
5. Wissel van plek, setting of ritme
Soms zit het patroon letterlijk vast in de ruimte of vorm. Loop samen een rondje. Verplaats het gesprek naar een andere setting. Doorbreek de routine.
6. Betrek iemand van buiten
Nieuwe ogen dwingen. Nodig iemand uit die geen onderdeel is van het systeem, maar wel sensitief is voor wat er speelt. Dat helpt om patronen te zien waar je zelf blind voor bent.
7. Geef stem aan de stille stemmen
Breng mensen aan het woord die normaal weinig ruimte krijgen. De jongste in het team. De stille collega. De kritische klant. Hun perspectief opent vaak nieuwe ruimte.
8. Herken het oude patroon en erken het
Veel gedrag komt voort uit iets ouds dat ooit functioneel was. Benoem het met respect: “Misschien doen we dit omdat we vroeger…” Erkenning verzacht de weerstand.
9. Doe een experiment
Verander één klein ding. Geef het team een week geen agenda. Stel een andere gespreksleider aan. Laat mensen reageren zonder woorden. Klein gedrag opent vaak grote inzichten.
10. Kies bewust een andere beweging
Durf iets anders te doen dan je normaal zou doen. Zeg wél iets. Of juist niet. Stel je kwetsbaar op of spreek je uit. Patronen veranderen als mensen iets nieuws inbrengen.
Dit artikel is een uitnodiging om scherper te kijken én milder te handelen. Patronen zijn vaak logisch, verklaarbaar en ooit functioneel geweest. Maar ze kunnen in het nu verstarren. Door holistisch, vanuit de samenhang van mensen en patronen te kijken, te voelen en te handelen, kun je met kleine interventies grote beweging brengen, in jezelf, in je team, of in de wereld daaromheen.