Vanaf het begin van de coronacrisis was ik verwonderd over het pad dat werd gevolgd. Angst leek te regeren en de aanpak van de regering schoot naar mijn mening op vrijwel elk vlak tekort. Met enorme maatschappelijke schade tot gevolg waarschijnlijk groter dan de schade die gepoogd werd te voorkomen. Tegelijkertijd verbaasde het mij niet omdat ik als interim-manager in de publieke sector weet dat overheden moeite hebben om complexe en gevoelige opgaves in goede banen te leiden en dat doorgeschoten efficiency denken leidt tot verminderde effectiviteit.
Nu wil ik niet teveel zeggen over het inhoudelijke beleid en de maatschappelijke kosten/baten omdat ik daar onvoldoende informatie en expertise over heb. Waar ik vooral iets over wil zeggen is de aanpak van de crisis zoals ik die heb waargenomen. De afgelopen 30 jaar heb ik geleerd dat het succes van grootschalige transities en verandertrajecten samenhangt met 5 zaken: (A) een simpele maar ijzersterke organisatie, (B) open en eerlijke communicatie met alle betrokkenen, (C) een heldere, holistische en haalbare strategie, (D) eenvoud en focus in de operatie en (E) intern en extern verbindend leiderschap. Hoewel de coronacrisis uitzonderlijk was, zijn deze 5 punten ook hier van toepassing. Hieronder mijn beschouwing:
1. Organisatie
Waarom was er geen nationaal crisisteam?
Laat ik starten met wat volgens mij de meest fundamentele fout is die is gemaakt: leiding geven aan de coronacrisis is niet primair een politieke maar een inhoudelijke opgave. Een opgave die vraagt om een krachtig, deskundig en uitgebalanceerd nationaal crisisteam. Ik vind het een groot gemis dat het kabinet geen ‘Nationaal Corona Crisisteam’ heeft ingericht. Sommige mensen denken dat het OMT een crisisteam was, maar dat klopt in mijn ogen niet: het OMT had een adviesrol op een deel van de opgave. Ook het kabinet zelf was geen crisisteam, al was zij wel politiek eindverantwoordelijk.
Een ‘Nationaal Corona Crisisteam’ zou een interdisciplinair team zijn met specialisten maar vooral met generalisten met brede kennis én organisatiekracht. Met analytisch vermogen én gevoel voor menselijke maat. Een team dat als spin in het web samen met alle kernspelers de crisis in zo goed mogelijke banen zou leiden: gezondheidstechnisch maar ook sociaal en economisch. Een communicatief sterk team met een zeer ervaren crisisleider aan het hoofd: een oud-bestuurder (denk aan oud militair, topambtenaar, ceo of politicus) met veel ervaring (en gezag) die eerder bewezen heeft succesvol leiding te kunnen geven aan een complexe crisissituatie of transitie.
Zo is het helaas niet gegaan. In plaats daarvan is het kabinet deze crisis zelf gaan managen samen met de specialisten van het OMT. Met de beste bedoeling natuurlijk, maar crisismanagement is een vak dat dit kabinet (en het OMT) overduidelijk niet beheerste. En daar hoef je je als kabinet ook niet voor te schamen, maar het is wel pijnlijk als je dat zelf niet ziet. Een breed samengesteld en ervaren crisisteam had rust, structuur, proportionaliteit en waarschijnlijk ook een beter resultaat kunnen bereiken met minder schade. Zo’n nationaal crisisteam zou de positie en rol van zowel kabinet als OMT sterker en relevanter maken.
De enige verklaring die ik kan bedenken voor het ontbreken van een nationaal crisisteam is gebrek aan ervaring en begrip bij politiek én (rijks)overheid over hoe je ingrijpende opgaves soepel in goede banen leidt. Dat zien we immers ook bij de introductie van bijvoorbeeld groot ICT-systemen, de afhandeling van de schade in Groningen, de toeslagenaffaire, de CO2-reductie enzovoort. Beleid en uitvoering werken vaak niet goed samen zoals Herman Tjeenk Willink ons regelmatig heeft voorgehouden.
Lees hier verder hoe je een Nationaal Corona Crisisteam zou kunnen inrichten.
2. Communicatie
Waarom was er geen nationale dialoog?
Stel dat er wel een nationaal crisisteam was geweest dan had zij ook een ‘nationale dialoog’ kunnen organiseren. Een gesprek van de verantwoordelijke crisisleiders en hun adviseurs samen met een willekeurige groep burgers, ondernemers, deskundigen en ’tegendenkers’. Een nuchter gesprek voor iedereen te volgen via de media, gebaseerd op harde feiten en wetenschap maar ook met ruimte voor zachte wijsheid en intuïtie. Een dialoog met als doel om een meer echt en oprecht ‘samen’ te creëren waarbij kennis wordt uitgewisseld, draagvlak en gezamenlijke verantwoordelijkheid wordt gemobiliseerd en creatieve en praktisch haalbare en verantwoorde oplossingen worden bedacht. Resulterend in een verhaal, een analyse en aanpak, die evenwichtig, helder en genuanceerd is.
Ook dit heeft niet zo mogen zijn en in plaats daarvan zijn kabinet en OMT op krampachtige wijze burgers gaan overtuigen van het eigen gelijk. Middels persconferenties en talkshows en geholpen door duizenden communicatie deskundigen en media. Het waren geen openhartige en oprechte gesprekken maar propagandashows. Gebaseerd op dunne wetenschappelijke inzichten, alsof je een crisis van deze omvang simpelweg op basis van wetenschap of wat een groep specialisten bedacht heeft zou kunnen managen.
Ook de Tweede Kamer heeft geen overtuigende rol gespeeld. Veel ‘waan van de dag’ en emotie, weinig scherpe analyse en brede blik. Mensen die er anders over dachten werden tot wappie gedegradeerd. Veel kennis is op deze manier onbenut gebleven en kabinet, kamer en OMT droegen bij aan onnodige polarisatie.
Veel mensen weten overigens niet dat al vanaf het begin van de crisis veel artsen, virologen, filosofen, psychologen, crisismanagers, ondernemers enz zich uiterst kritisch hebben geuit over het beleid. Daar was helaas zeker in het begin weinig aandacht voor. Wel was er aandacht voor influencers die zich met te weinig kennis van zaken ongelukkig uitten.
Sommige mensen vinden het idee van zo’n ‘nationale dialoog’ veel gedoe. Zij zeggen dat je in een crisis niet iedereen moet laten meedenken en dat het weer typisch Hollands is om zo iets te organiseren in ons polderland. Daar ben ik het niet mee eens. Ik denk dat een intelligent uitgevoerde nationale dialoog ons veel energie had bespaard (want dat gesprek vind toch wel plaats alleen nu op andere plekken en met meer polarisatie) en waarschijnlijk veel goede en nuchtere ideeën had opgeleverd.
Naast de genoemde dialoog met burgers zijn nog veel meer aspecten van belang zoals voorlichting, interne communicatie, internationale communicatie etc. Soms hoor ik de erkenning dat ‘Ja, de communicatie’ inderdaad beter had gekund’. Daarmee wordt het probleem van onvoldoende communicatie echter m.i. tekort gedaan. Communicatie is nl. geen sluitstuk van een veranderingsproces maar een essentieel onderdeel en misschien wel de belangrijkste sleutel. Goede communicatie zorgt niet alleen voor beter begrip maar ook voor meer eenheid, minder polarisatie en betere, haalbaardere oplossingen. Een serieus ingericht Nationaal Corona Crisisteam zou de communicatie nooit op deze manier uit de hand hebben laten lopen.
3. Strategie
Waarom zijn alternatieve scenario’s niet transparant naast elkaar gezet?
Vanaf het begin van de crisis was de strategie fuzzy. En dat kwam niet omdat we moesten ‘varen in de mist’. Dat kwam omdat nagelaten is om met de (toenemende) informatie die wèl beschikbaar was alternatieve scenario’s nuchter en transparant naast elkaar te zetten. Scenario’s waarbij niet alleen de effectiviteit van maatregelen onderling werd vergeleken maar ook de bijkomende schade. Scenario’s die getoetst bij mensen uit de praktijk. Scenario’s die met elk nieuw verworven inzicht verder zouden worden aangescherpt.
Ook dat hebben we gemist. De Tweede Kamer vroeg nauwelijks naar strategische inzichten en afwegingen. Toelichting op waarom we maatregelen vanuit andere landen overnamen was er nauwelijks. Fundamentele kritiek van critici werd weinig tot niet serieus genomen en soms pas na lange tijd mondjesmaat erkend. Nee, de paniek (en het onvermogen) was kennelijk zo groot dat de rijen moesten worden gesloten. Evaluatie van maatregelen werd niet gedeeld. Ik verwacht dat nader onderzoek de komende jaren zal uitwijzen dat een ongekend grootschalig (wereldwijd) proces van ‘groepsdenken’ heeft plaatsgevonden.
4. Operatie
Waarom was er niet meer focus op zaken die echt het verschil maken?
Het beeld in de dagelijkse operatie was én is wisselend. Sommige zaken zijn knap en doortastend aangepakt. Zo heeft ‘de zorg’ een topprestatie geleverd. Ook de snelle beschikbaarheid van steunmaatregelen voor ondernemers was bijzonder. En het is bijzonder dat er zo snel een vaccin is ontwikkeld.
Maar je mag kritiek hebben op het feit dat mensen met andere ziektes onvoldoende zijn geholpen. We weten heel precies hoeveel mensen vandaag weer positief zijn getest (al zeggen die cijfers weinig) maar we weten niet hoeveel mensen ziek zijn geworden of zijn overleden als gevolg van de maatregelen. Er werd weinig aandacht besteed aan het versterken van het immuunsysteem, het structureel vergroten van zorgcapaciteit en het verminderen van onrealistische angst en coronastress. Het serieus nemen van ventilatie komt moeizaam van de grond. Tegelijkertijd staken we wel veel energie in bijvoorbeeld een avondklok waarvan inmiddels duidelijk is dat die weinig heeft opgeleverd.
Kortom we werden bedolven onder een enorm pakket maatregelen (die tamelijk dwingend werden opgelegd) en niemand zag door de bomen nog het bos. Er werd naar mijn mening met olifanten op muggen geschoten. Men had er denk ik beter aan gedaan verantwoordelijkheden meer bij burgers en organisaties zelf te laten liggen en te sturen op een beperkte set aan relevante maatregelen. Dat had betere resultaten opgeleverd met minder nevenschade. Een nationaal crisisteam had ons echt kunnen helpen..
5. Leiderschap
Waarom was er zo’n gebrek aan integraal en verbindend leiderschap?
Leiderschap gaat over mensen inspireren en in beweging brengen. Verschillen overbruggen. Oprecht, dienstbaar en doortastend. Met scherp analytisch vermogen, met brede visie en met lef. Nuchter bouwen aan wat van blijvende waarde is. En bovenal met een zekere mate van bescheidenheid en altijd bereid om te luisteren en de eigen mening aan te passen. Dat type leiderschap is hard nodig zeker in crisistijd maar heb ik weinig gezien, met name niet daar waar het zo belangrijk was, in kabinet en kamer.
En dat heeft m.i. te maken met het problematisch functioneren van ons democratisch systeem. Een systeem dat teveel draait om de waan van de dag in plaats van gezamenlijk en rustig werken aan structurele vernieuwing en verbetering. Het gebrek aan bestuurders met bèta-talent heeft overigens ook niet geholpen. Het kabinet is in oorlogsstand gebleven ook nadat al in april 2020 duidelijk werd dat Covid-19 geen Ebola was. Het meest pijnlijk vond ik de keuze om ‘angstpolitiek’ te bedrijven en zonder goede verklaring de eigen verantwoordelijkheid van burgers met voeten te treden.
Die angstpolitiek heeft effectief gewerkt en veel burgers hebben kritiekloos vaak slecht onderbouwde en zeer schadelijke maatregelen geaccepteerd. Dit staat ver af van het ‘nieuwe leiderschap’ en meer aandacht voor ‘de menselijke maat’ waar zoveel over werd gesproken.
Conclusie: het kabinet heeft gefaald. Maar niet alleen het kabinet heeft gefaald, ook een groot deel van de Tweede Kamer faalde zelfgenoegzaam, evenals de media, de experts, maar ook wij als burgers. Wij leverden ons over aan de grillen van de technocratie. Meer nog dan de toeslagenaffaire brengt de coronacrisis naar mijn mening brede en diepe tekortkomingen in ons democratisch en bestuurlijk systeem aan het licht. Mijn ogen zijn de afgelopen jaren geopend. Ik hoop dat we ervan leren en uitgebreid het gesprek met elkaar aangaan over hoe we willen dat onze democratie werkt en het leiderschap dat nodig is. Want het is serieus tijd voor nieuw leiderschap. En dat begint bij ieder van ons individueel.
————————————————–
Bram Voncken
