Een kleine en praktische gids over ‘de werking’ van de mens. Over ons voelen, denken en handelen. Over individuele groei en onderlinge samenwerking. Hoe we verwijderd kunnen raken van onszelf, van elkaar en van de natuur. En hoe we dat weer kunnen herstellen.
De mens is een unieke diersoort, krachtig en kwetsbaar tegelijkertijd. We leven in groepen, hechten grote waarde aan relaties en kunnen onze omgeving actief vormgeven. Om te overleven ontwikkelden we een sterke gevoeligheid voor onze omgeving én een uniek vermogen tot samenwerking via taal, verbeelding en gedeelde verhalen. Die verhalen vertellen we elkaar voortdurend: over wie we denken te zijn, hoe de wereld werkt, wat belangrijk is. Ze vormen ons meer dan we beseffen. Maar ze zijn niet altijd waar. Soms leven we door in een oud script, zonder ons daarvan bewust te zijn.
Ons vermogen om ons aan te passen aan de omstandigheden en ons voortdurend streven naar groei, heeft als keerzijde dat we de natuurlijke verbinding kwijt kunnen raken met onszelf, met elkaar en met de natuur. Denken wint het dan van voelen. Het lichaam raakt ondergeschikt aan het hoofd. Intuïtie verstopt onder meningen. Emoties worden genegeerd of overspoelen ons. In deze gids onderzoeken we hoe de mens in elkaar zit en hoe we onze aangeboren krachten beter kunnen benutten:
- Hoe zit de mens van nature in elkaar?
- Hoe worden we gevormd door opvoeding, cultuur en gewoonten?
- Wat is het verschil tussen denken en doen en hoe raken lichaam en geest uit balans?
- Wat zijn emoties, wat vertellen ze ons en hoe gaan we er gezond mee om?
- Wat is intuïtie, en hoe verhoudt het zich tot gevoel en verstand?
- Hoe ontstaan strijd en oorlog en hoe gaan we beter om met spanning en tegenstellingen?
- Hoe kan de mens zich verder ontwikkelen in evenwicht met zichzelf, met anderen en met de wereld?
Hoofd, hart en hara vormen hierbij het innerlijk kompas. Het hoofd staat voor denken en bewust inzicht. Het hart voor gevoel, empathie en verbinding. De hara (een Japans begrip) verwijst naar het centrum van fysieke kracht, intuïtief weten en innerlijke aanwezigheid. Samen vormen zij de basis van waaruit de mens leeft, beweegt en betekenis geeft.
1. DE MENSELIJKE NATUUR
De mens is een organisme, voortgekomen uit miljoenen jaren evolutie. Net als andere dieren beschikken we over een lichaam met zintuigen, reflexen, instincten en een zenuwstelsel. Ons brein stelt ons in staat te bewegen, voedsel te zoeken, te reageren op gevaar én te leren van ervaring. We hebben dorst en honger, verlangen naar warmte, veiligheid en contact. Al deze behoeften zijn volkomen natuurlijk: ze hebben bijgedragen aan ons overleven.
Ons zenuwstelsel coördineert deze processen voortdurend. Het vormt als het ware het regelsysteem van ons lichaam. Het zogenaamde autonome zenuwstelsel regelt de basisfuncties: ademhaling, hartslag, spierspanning. Het houdt ons alert of laat ons juist ontspannen, afhankelijk van wat nodig is. Binnen dat systeem speelt het zogeheten polyvagaal systeem een bijzondere rol. Het helpt ons razendsnel in te schatten of iets veilig voelt of bedreigend. Niet alleen fysiek, maar ook sociaal. Voelen we ons op ons gemak, dan vertraagt ons hartritme en zoeken we contact. Lopen we gevaar, dan worden spieren aangespannen, ademhaling versneld en ons lijf klaargemaakt voor actie of bevriezing. Dit alles gebeurt grotendeels automatisch, vóór we er woorden aan geven.
De kracht van denken en verbeelden
Door de evolutie heeft de mens zich ontwikkeld tot een wezen met een bijzondere kwaliteit: zelfbewustzijn. In ons brein is een nieuwe laag ontstaan die ons in staat stelt tot taal, planning, analyse en reflectie. Daardoor kunnen we niet alleen reageren op wat er gebeurt, maar ook vooruitdenken, verbeelden, samenwerken en betekenis geven aan wat we ervaren. Het maakt ons tot creatieve en organiserende wezens. Maar het maakt ons ook kwetsbaar voor twijfel, stress en vervreemding.
Kwetsbaar en sociaal
Die evolutionaire groei is indrukwekkend, maar ging niet zonder prijs. De mens is bij geboorte hulpeloos. Zonder langdurige zorg en bescherming kunnen we niet overleven. Die afhankelijkheid maakt dat we van nature sociale wezens zijn. We zoeken verbinding, bescherming, goedkeuring, samenwerking. Onze hele biologie is erop gericht om in relatie met anderen te functioneren. Zelfs ons zenuwstelsel werkt anders in gezelschap dan in afzondering.
We zijn dus niet alleen individuen, maar ook relationele wezens. Zonder verbinding bloeien we niet. En zonder betekenis voelen we ons leeg. Dat verklaart waarom uitsluiting, afwijzing of zinloosheid zo diep kunnen raken. Ze tasten iets aan dat fundamenteel is voor ons functioneren.
Het dubbele bewustzijn
Ons bewustzijn werkt op meerdere lagen. We ervaren de wereld lichamelijk (via zintuigen en instincten), emotioneel (via gevoelens en stemmingen), mentaal (via gedachten en taal) en intuïtief (via een dieper weten of aanvoelen). Die lagen beïnvloeden elkaar voortdurend.
Het is juist deze gelaagdheid die het mens-zijn rijk maar ook complex maakt. We zijn nooit alleen maar ons lichaam, of alleen maar ons hoofd. We zijn niet alleen product van genen, of alleen van opvoeding. De mens leeft voortdurend in wisselwerking: met zichzelf, met anderen, met de wereld.
2 HOE WIJ WORDEN GEVORMD
De ontwikkeling van een mens begint niet bij de geboorte, maar al daarvoor. Wat generaties voor ons hebben meegemaakt laat sporen na in DNA, opvoedingsstijl en gedragspatronen. Trauma’s kunnen intergenerationeel worden doorgegeven, net als veerkracht en waarden. Ook de fysieke toestand van de moeder tijdens de zwangerschap, zoals stress of geborgenheid, heeft invloed op de ontwikkeling van het zenuwstelsel van het kind.
De eerste levensjaren: veiligheid en hechting
Na de geboorte speelt de directe omgeving een beslissende rol. De eerste levensjaren zijn cruciaal. De hersenen zijn dan extreem plastisch, het lichaam is in volle ontwikkeling en de behoefte aan veiligheid, warmte en liefde is fundamenteel. In deze periode wordt als het ware de basisbedrading van ons binnenste systeem aangelegd. Wat een kind meemaakt aan zorg, nabijheid of juist afwijzing vormt de blauwdruk voor hoe we later in het leven staan.
We leren al vroeg: wie moet ik zijn om erbij te horen? Wanneer krijg ik aandacht? Wanneer wordt er afstand genomen? Wat mag ik voelen, wat liever niet? Zo ontstaan patronen die ons later sturen, meestal onbewust.
Opvoeding: goed bedoeld, niet altijd helpend
De manier waarop ouders of verzorgers reageren op ons gedrag, onze emoties en onze behoeftes vormt ons zelfbeeld. Zelfs met de beste bedoelingen kunnen opvoedingspatronen schade veroorzaken bijvoorbeeld als emoties worden genegeerd of afgestraft, als er te weinig ruimte is voor autonomie of als liefde afhankelijk is van prestaties. Kinderen passen zich aan. Ze ontwikkelen strategieën om liefde, aandacht of veiligheid te behouden ook als dat betekent dat ze delen van zichzelf moeten onderdrukken.
Tegelijkertijd is opvoeding juist ook de plek waar we veiligheid, waarden en vertrouwen meekrijgen. Liefdevolle zorg, begrenzing, erkenning en voorbeeldgedrag leggen een fundament voor een stevig en gezond leven. Onderwijs helpt ons vaardigheden ontwikkelen, kritisch denken en onze plaats in de wereld beter begrijpen. Opvoeding en onderwijs maken het mogelijk om niet alles zelf te hoeven ontdekken, maar te leren van de ervaringen van anderen. Dat versnelt ontwikkeling en vergroot onze veerkracht als individu én samenleving.
Cultuur, verhalen en groepsdruk
Opvoeding vindt altijd plaats binnen een bredere context. Via taal, media, religie en onderwijs krijgen we verhalen mee over wie we zijn, wat goed is, wat fout, wat normaal en wat afwijkend. Deze verhalen vormen onze mentale wereld. Ze geven richting, maar kunnen ook beperkend zijn. Als we geloven dat succes gelijkstaat aan presteren, dat kwetsbaarheid zwak is of dat we altijd sterk moeten zijn, bouwen we ons leven rondom die aannames.
Daarnaast leven we in groepen. We spiegelen ons voortdurend aan anderen. Sociale acceptatie is een diep menselijke drijfveer. Dat verklaart waarom groepsdruk zo krachtig kan zijn, en waarom mensen zich soms aanpassen ten koste van zichzelf. We willen erbij horen, ook als dat betekent dat we delen van onszelf moeten verbergen of veroordelen.
De prijs van aanpassing
Aanpassing is vaak noodzakelijk om te functioneren in een gezin of samenleving. Maar het wordt problematisch als we onderweg onze eigenheid verliezen. Als we alleen nog maar voldoen aan wat ‘moet’ en vergeten wie we zijn. Dan ontstaat vervreemding. We raken verwijderd van ons lichaam, van onze eigen gevoelens, van onze intuïtie. Soms zelfs van het besef dat we überhaupt mogen bestaan zó diep kan het gaan.
irrationeel, lastig of storend. In veel omgevingen — van opvoeding tot werk — krijgen ze weinig ruimte. Toch zijn emoties geen bijproducten van zwakte, maar krachtige richtingaanwijzers. Ze zijn evolutionair gevormde signalen die ons helpen overleven én samenleven. Ze wijzen op een innerlijk conflict, een grens, een verlangen of een onzichtbare wond.
Veel patronen die we later in ons leven tegenkomen (zoals perfectionisme, pleasen, controle willen houden, terugtrekken, woede, angst of verslaving) zijn sporen van die vroege aanpassing. Niet om te veroordelen, maar om te herkennen en te begrijpen. Want pas dan ontstaat ruimte voor iets nieuws.
3. VOELEN, DENKEN EN DOEN
De mens beschikt over drie uitzonderlijke vermogens: voelen, denken en handelen. Samen vormen ze de motor van ons dagelijks bestaan. We kunnen waarnemen, reflecteren en tot actie overgaan en dat maakt ons tot een uniek en creatief wezen. Onze gevoeligheid, denkkracht en scheppend vermogen hebben ons in staat gesteld samenlevingen op te bouwen, kunst te maken, wetenschap te bedrijven en zorg te dragen voor elkaar.
Toch is het niet vanzelfsprekend dat deze vermogens goed samenwerken. Vaak doen we dingen die we niet echt voelen. Of voelen we iets dat we niet durven uitspreken. Hoe meer we in ons hoofd zitten, hoe verder we soms af komen te staan van het doen en van het voelen. Juist in het spanningsveld tussen hoofd, hart en hara schuilt onze worsteling én onze groeikans.
We kunnen uren piekeren zonder iets in beweging te brengen. We kunnen rationeel begrijpen dat iets goed voor ons is, maar het toch niet doen. We kunnen weten wat we zouden moeten zeggen, maar toch stil blijven. Denken en doen zijn dus verwant, maar niet hetzelfde.
De één leeft vooral vanuit vrijheid, de ander vanuit zorgzaamheid of geloof. Sommigen zoeken avontuur en groei, anderen rust, rechtvaardigheid of helderheid. Er is geen universeel juiste combinatie van waarden. Maar wie zijn eigen waarden kent, begrijpt beter waarom hij doet wat hij doet. En wie leert luisteren naar de waarden van een ander, kan beter omgaan met verschil en misschien zelfs strijd voorkomen.
Lichaam en geest: gescheiden of verbonden?
Het klassieke beeld van lichaam en geest als twee gescheiden onderdelen is diep in onze cultuur verankerd. Descartes’ beroemde uitspraak “Ik denk, dus ik ben” zette eeuwenlang het denken centraal, alsof ons bestaan pas waarde heeft als het geordend en bewust is.
Maar moderne inzichten in neurologie, psychologie en traumastudies maken duidelijk dat ons lichaam minstens zo bepalend is voor wie we zijn. Het lichaam slaat ervaringen op, reageert op spanningen, ‘weet’ vaak eerder dan het hoofd dat er iets niet klopt. Het lichaam is geen verlengstuk van de geest, het is een wezenlijk deel van ons bewustzijn.
Wie dat negeert, raakt makkelijk uit balans. We proberen met wilskracht te leven, maar het lijf doet niet mee. Of we lopen vast in gedragspatronen die we rationeel niet kunnen verklaren. Het helpt dan niet om nóg beter na te denken. Het helpt wel om opnieuw verbinding te maken: met ons lijf, onze ademhaling, onze grenzen, onze omgeving.
Emotie, intuïtie en waarden
Wat we voelen wordt vaak afgedaan als minder betrouwbaar dan wat we denken. Toch zijn emoties waardevolle signalen: ze geven aan wat er speelt, waar onze grenzen liggen, wat we nodig hebben of missen. Ze ontstaan meestal bij een botsing tussen waarneming en overtuiging. Ze zijn snel, lichamelijk en vaak onbewust — en dat maakt ze krachtig én complex.
Daarnaast kennen we intuïtie: een dieper, rustiger weten dat soms sneller weet dan ons verstand. Intuïtie is geen emotie, maar een vorm van geïntegreerd inzicht: gebaseerd op ervaring, lichaamssignalen en context. We voelen het vaak in de buik (onze hara) en het komt op zonder analyse.
Ons handelen wordt bovendien gestuurd door waarden. Wat wij belangrijk vinden (zoals rechtvaardigheid, vriendschap, loyaliteit, vrijheid of zorgzaamheid) beïnvloedt onze keuzes en oordelen, vaak zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Die waarden vormen een soort innerlijk kompas. Ze geven richting aan ons denken, maar kleuren ook wat we voelen en hoe we handelen. In een aparte bijlage bieden we een lijst van veel voorkomende waarden ter reflectie.
Incongruentie en innerlijke verdeeldheid
Als wat we denken, voelen en doen niet met elkaar klopt, spreken we van incongruentie. Dat kan klein en tijdelijk zijn (zoals iets zeggen dat je eigenlijk niet meent) maar ook structureel en diepgaand: als je jarenlang leeft volgens verwachtingen die niet bij je passen. Dan raakt de binnenwereld gespleten. We houden het vol, maar tegen een hoge prijs: innerlijke spanning, vermoeidheid, gevoelens van leegte of zinloosheid.
Veel mensen hebben nooit echt geleerd om hun innerlijke wereld te begrijpen. Toch is het mogelijk om emotionele intelligentie te ontwikkelen. Dat begint met het herkennen van gevoelens in het moment, ze te benoemen, te plaatsen in context, en de onderliggende behoefte te herkennen. Vragen als:
In onze maatschappij wordt deze splitsing vaak versterkt. We leren onszelf te ‘managen’, emoties te rationaliseren, ons lichaam te negeren tot het protesteert. Maar uiteindelijk kunnen we niet werkelijk groeien zolang we denken, voelen en handelen niet met elkaar verbinden.
Bewustwording als sleutel
Bewust worden van hoe deze lagen op elkaar inwerken is een eerste stap naar heling en integratie. Vragen die hierbij kunnen helpen:
- Wat denk ik? Wat voel ik? Wat doe ik?
- Komt mijn handelen overeen met wat ik diep vanbinnen voel of weet?
- Waar houd ik mezelf tegen?
- Hoe reageert mijn lichaam op bepaalde keuzes of situaties?
Geen analyse om perfect te worden, maar om eerlijker te leven. Want pas waar hoofd, hart en hara elkaar raken, ontstaat echt contact met jezelf en met de wereld.
4. EMOTIE ALS RICHTINGAANWIJZER
Het is zinvol om onderscheid te maken tussen gevoel en emotie. Gevoel is vaak subtieler en constanter: een neutrale waarneming van binnenuit, zoals rust, warmte, spanning of nabijheid. Emotie daarentegen is intenser, korter van duur en komt meestal met lading. Emoties ontstaan vaak wanneer er iets wringt tussen wat we waarnemen en wat we verwachten of verlangen. Ze signaleren incongruentie.
Woede wijst vaak op overschrijding van een grens of op onrecht. Angst signaleert dreiging of onzekerheid. Verdriet wijst op verlies of ontregeling. Blijdschap op vervulling en verbinding. Elke emotie heeft dus een boodschap. Niet elke emotie is ‘de waarheid’, maar ze wijzen wel ergens naar. En wie leert luisteren, krijgt richting.
Wat we vaak doen en wat beter werkt
We hebben vaak niet geleerd om gezond met emoties om te gaan. We negeren ze, rationaliseren ze weg, projecteren ze op anderen of laten ons er juist volledig door meeslepen. Geen van deze strategieën helpt echt. Wie emoties onderdrukt, verliest toegang tot zijn binnenwereld. Wie erin verdrinkt, verliest zijn oriëntatie.
Wat helpt, is: voelen zonder oordeel. Emoties erkennen zonder dat ze de regie overnemen. Dat vraagt oefening — en soms ook moed. Zeker als je hebt geleerd dat emoties ‘zwak’ zijn, of dat je gevoelens ‘niet mocht tonen’. Maar wie zijn emoties serieus neemt, wordt niet zwakker maar juist steviger. Je leert jezelf beter kennen, herkennen en reguleren.
Emotionele intelligentie
Emotionele intelligentie is het vermogen om emoties bij jezelf en anderen waar te nemen, te begrijpen en er constructief mee om te gaan. Veel mensen hebben echter nooit echt geleerd om hun innerlijke wereld te begrijpen. Toch is het mogelijk om emotionele intelligentie te ontwikkelen. Het begint met het opmerken van wat je voelt, het kunnen benoemen, en het herkennen van de onderliggende behoefte. Bijvoorbeeld:
- Wat voel ik nu eigenlijk?
- Waar in mijn lichaam merk ik dat op?
- Wat wil dit gevoel me vertellen?
- Is dit gevoel werkelijk van mij, of heb ik iets overgenomen?
Deze vorm van zelfkennis maakt ons minder reactief, meer bewust, en daardoor vrijer in ons handelen. Het stelt ons in staat om beter samen te leven, helderder te communiceren en niet telkens opnieuw in oude patronen te vervallen.
Emotionele intelligentie is geen vaag ideaal, maar een levensvaardigheid — net zo wezenlijk als leren spreken of lopen. Wie ermee leert werken, krijgt een kompas voor innerlijke rust, authentieke relaties en veerkracht in een complexe wereld.
5. INTUÏTIE EN INNERLIJK WETEN
Intuïtie is dat stille innerlijke weten dat vaak sneller spreekt dan het verstand, maar moeilijk in woorden te vangen is. Je herkent het aan een plotseling inzicht, een helder aanvoelen of een innerlijk ‘ja’ of ‘nee’ voordat je kunt uitleggen waarom. Het komt niet via redenering tot stand, maar via ervaring, waarneming en lichamelijk besef.
In tegenstelling tot impulsiviteit is intuïtie meestal kalm. Ze komt niet voort uit paniek of begeerte, maar uit een dieper afgestemde laag in jezelf. Een laag waarin hoofd, hart en lichaam samenwerken. Intuïtie is richtinggevend, zonder dwingend te zijn. Ze nodigt uit, maar schreeuwt niet.
Hoe werkt intuïtie?
Neurologisch gezien is intuïtie geen mysterie. Het brein verwerkt voortdurend enorme hoeveelheden informatie — veel meer dan we bewust registreren. Patronen, lichaamstaal, micro-expressies, klank, sfeer: we nemen ze waar voordat we het weten. Intuïtie put uit die stille databank, vaak gebaseerd op ervaring, training en verfijnde waarneming. Ook onze buik, het hart en het autonome zenuwstelsel dragen bij aan dit complexe innerlijke kompas.
Intuïtie is dan ook geen tegenpool van verstand, maar een aanvulling erop. Ze maakt gebruik van een ander kanaal, maar niet van een andere waarheid. De kunst is om onderscheid te leren maken tussen intuïtie en angst, tussen een diep aanvoelen en een snelle reflex.
Hoe leren we luisteren naar intuïtie?
We leven in een tijd waarin rationeel denken en externe kennis hoog gewaardeerd worden. Dat is waardevol, maar heeft als risico dat we ons innerlijk kompas vergeten. Om weer te leren luisteren naar intuïtie, kunnen we beginnen met:
- Ruimte maken voor stilte en rust. Intuïtie spreekt zacht.
- Aandacht geven aan lichamelijke signalen. Waar voelt iets open of juist gespannen?
- Voelen in plaats van invullen. Wat klopt? Wat wringt?
- Terugblikken op eerdere ervaringen. Wanneer had je een voorgevoel dat juist bleek?
Intuïtie hoeft niet verheerlijkt te worden, maar wel erkend. In een wereld vol data, algoritmes en meningen blijft het waardevol om te leren luisteren naar het fluisteren van binnenuit.
Intuïtie als poort naar spirituele intelligentie
Toch raakt intuïtie aan meer dan alleen innerlijke signalen. In veel wijsheidstradities (van het taoïsme tot het soefisme, van inheemse sjamanistische culturen tot christelijke mystiek) wordt intuïtie gezien als een brug naar iets groters: het leven zelf, de natuur, of het goddelijke.
Spirituele intelligentie is het vermogen om betekenis te ervaren die verder reikt dan het persoonlijke. Het stelt je in staat om te leven in verbinding met iets dat groter is dan jijzelf: met de natuur, de gemeenschap, de generaties voor en na jou. Het gaat niet om geloof in een dogma, maar om een besef van samenhang. Om het vertrouwen dat je onderdeel bent van een groter geheel, en dat het leven betekenis heeft, ook als je die niet volledig kunt begrijpen.
Zo bekeken is intuïtie meer dan een innerlijk weten. Het is ook luisteren naar wat door jou heen wil spreken. Naar het fluisteren van de aarde, het voorbeeld van een ander, of de stilte in jezelf. Misschien zelfs naar wat we ooit wisten en opnieuw mogen herinneren.
6. STRIJD, STRESS EN SAMENLEVEN
Waar mensen samenleven, is er spanning. We verschillen in waarden, behoeften, verlangens en temperament. En zelfs binnenin onszelf botsen er krachten: het verlangen naar vrijheid versus de behoefte aan veiligheid, de roep om verbondenheid versus de wens om autonoom te zijn, het streven naar controle versus de kunst van overgave.
Spanning is geen fout in het systeem. Ze hoort bij leven, bij groei, bij verandering. Maar hoe we ermee omgaan, bepaalt of spanning omslaat in conflict of zich ontwikkelt tot inzicht, samenwerking en wederzijds begrip.
Innerlijke strijd, uiterlijke botsingen
Strijd begint vaak vanbinnen. In onszelf botsen oude overtuigingen met nieuwe verlangens. We willen rust én resultaat. We willen trouw blijven aan onszelf én erbij horen. Als we die innerlijke strijd niet onderkennen, projecteren we hem naar buiten. Dan wordt de ander ineens de boosdoener, in plaats van een spiegel of uitnodiging tot gesprek.
Deze dynamiek zie je op alle niveaus terug: in gezinnen, organisaties, buurten en landen. Wat begint als misverstand, eindigt in onbegrip. Wat voortkomt uit pijn, groeit uit tot woede. En wat vraagt om aandacht, krijgt muren in plaats van bruggen.
Van conflict naar bewust contact
Conflict is niet per se negatief. In elk verschil schuilt ook een kans: om te leren, te verruimen, te verdiepen. Maar daarvoor is moed nodig, en vaardigheden die we niet altijd hebben geleerd. Zoals:
- Het vermogen om spanning te verdragen zonder meteen te oordelen.
- De vaardigheid om oprecht te luisteren, ook naar wat niet wordt gezegd.
- De kracht om grenzen te stellen zonder de ander te veroordelen.
- De wijsheid om het grotere geheel te blijven zien, zelfs als het schuurt.
Dit vraagt oefening, maar begint met één simpele keuze: niet automatisch terugslaan. Niet uit zwakte, maar uit kracht. Want het kost meer moed om contact te houden dan om de deur dicht te slaan.
Waarden als kompas
Veel strijd ontstaat door botsende waarden: vrijheid tegenover zorg, rechtvaardigheid tegenover loyaliteit, waarheid tegenover harmonie. Waarden zijn richtinggevend, maar vaak impliciet. Door ze expliciet te maken en de waarde van andermans waarden te erkennen, ontstaat ruimte voor nuance en wederzijds begrip.
In bijlage B een overzicht van veelvoorkomende menselijke waarden. Niet als norm, maar als uitnodiging tot gesprek. Want wie elkaars waarden begrijpt, begrijpt ook sneller elkaars gedrag.
De logica van oorlog en de kunst van vrede
Oorlog is strijd op grote schaal, vaak gevoed door oud trauma, groepsdenken en hardnekkige verhalen over ‘wij’ en ‘zij’. De oorzaak lijkt politiek of economisch, maar in de kern zijn het vaak menselijke thema’s: angst, wantrouwen, wrok, eerzucht.
Echte vrede is meer dan de afwezigheid van geweld. Ze vraagt om ontmoeting. Om taal die verschillen verdraagt. Om rechtvaardigheid zonder wraak. Om leiderschap dat durft te helen in plaats van te domineren.
En dat begint niet bij de ander, maar bij onszelf. In een gesprek dat je wél voert. Een reactie die je inhoudt. Een grens die je stelt zonder haat. Vrede is een besluit dat elke dag opnieuw gemaakt wordt, persoonlijk, politiek en planetair.
Dat betekent niet dat spanning verkeerd is. Het hoort bij leven. Maar hoe we ermee omgaan, maakt het verschil tussen groei en verharding, tussen conflict en vernieuwing.
Van innerlijke strijd naar maatschappelijke frictie
Strijd begint vaak vanbinnen: tussen delen van onszelf die verschillende dingen willen. We willen rust én resultaat, erbij horen én onafhankelijk zijn. Als we dat innerlijk conflict niet onderkennen, projecteren we het makkelijk naar buiten. Dan zien we de ander als bedreiging, in plaats van spiegel of mogelijkheid tot verdieping.
In samenlevingen zie je dit terug in polarisatie. Groepen die zich niet gezien voelen, trekken zich terug of reageren fel. Polarisatie is een vorm van overleven. Maar het is ook een signaal dat er iets ontbreekt: echte verbinding, wederzijds begrip, structurele veiligheid.
Hoe ontstaat strijd en hoe breken we de cirkel?
Strijd ontstaat waar communicatie stokt, waar angst en wantrouwen het gesprek overnemen, waar we de ander reduceren tot vijand of obstakel. Dat gebeurt op het schoolplein, in relaties, in de politiek en tussen landen.Om de cirkel te doorbreken, kunnen we:
- Leren luisteren, ook naar wat niet wordt gezegd.
- Spanning zien als signaal in plaats van bedreiging.
- Grenzen stellen zonder de ander te ontmenselijken.
- Ons eigen ongemak onderzoeken, vóór we wijzen.
- Het grotere plaatje blijven zien: dat we samen mens zijn.
Oorlog en verzoening
Oorlog is strijd op grote schaal, vaak gevoed door oud trauma, groepsdruk en hardnekkige verhalen over ‘wij’ en ‘zij’. Maar in de kern gaat het ook hier om menselijke angst en behoefte aan controle of erkenning. Werkelijke vrede vraagt meer dan het stoppen van geweld. Het vraagt bewustzijn, wederzijdse erkenning en een nieuwe taal voor verschil zonder vijandschap.
Verzoening begint klein. In jezelf. In een gesprek. In het niet meegaan met de automatische reflex om terug te slaan. Niet uit zwakte, maar uit kracht.
7. GROEI EN PERSPECTIEF
We leven in een tijd van ongekende mogelijkheden én toenemende onrust. Nooit eerder hadden zoveel mensen toegang tot kennis, comfort en technologie. We kunnen vliegen, genezen, communiceren met de hele wereld. Maar zijn we werkelijk verder gekomen?
Wie brieven leest van eeuwen geleden, ontdekt dat mensen toen al worstelden met dezelfde vragen als nu: over liefde en verlies, over rechtvaardigheid en angst, over zingeving en verbondenheid. Onze omstandigheden zijn veranderd, onze aard nauwelijks.
Telkens opnieuw in de geschiedenis zien we hetzelfde patroon: eerst versnelling, verwarring, strijd. Dan volgt bezinning. Na expansie komt reflectie. Na de jacht op groei, de zoektocht naar evenwicht. Misschien bevinden we ons vandaag opnieuw op zo’n kantelpunt.
We hebben veel bereikt, maar raken uitgeput. De planeet piept en kraakt. Ongelijkheid groeit. Veel mensen zijn de verbinding kwijt, met zichzelf, met elkaar, met de natuur. Leven wordt vaak overleven. En toch: er is ook een andere beweging voelbaar. Een verlangen naar eenvoud. Naar nabijheid. Naar echt leven, in plaats van leven naast het leven.
De weg vooruit is niet die van nóg harder werken, nóg sneller consumeren of nóg meer beheersen. Het is een weg van heroriëntatie. Niet alleen op wat we doen, maar op wie we zijn. Als individu. Als samenleving. Als soort. We hoeven onszelf niet te verloochenen. Integendeel: zoals een boom mag groeien tot in de hemel, zo mag ook de mens bloeien en stralen. Maar met wortels in de aarde. En in verbinding met het grotere geheel.
De kern is eenvoudiger dan we vaak denken. We verlangen naar liefde, veiligheid, betekenis, gezondheid, schoonheid, verbondenheid. We zijn sociale wezens, gevormd door verhalen en patronen, maar in wezen vrij om te kiezen. Vrij om samen een toekomst te bouwen waarin balans normaal is tussen individu en gemeenschap, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, tussen mens en natuur.
Dat vraagt niets spectaculairs. Alleen dat we bewust leven. Oprecht luisteren. Terugschakelen waar het te snel gaat. Delen waar tekort dreigt. Groeien waar ruimte is. En steeds opnieuw: verbinden. Laten we die beweging maken, nuchter en liefdevol voorwaarts.
TOT SLOT: REFLECTIE
Deze gids was geen handleiding in de zin van ‘zo moet het’, maar eerder een uitnodiging: om met nieuwe ogen te kijken naar wie wij zijn, hoe we functioneren en hoe we beter met onszelf en met elkaar kunnen omgaan.
We hebben gezien dat de mens geen eenduidig wezen is, maar een complex samenspel van impulsen, verlangens, herinneringen, overtuigingen en verhalen. Dat hoofd, hart en hara elk hun waarde hebben. En dat groei vooral ontstaat waar we de moed hebben om aanwezig te zijn in het midden van al die lagen.
Bewustzijn is geen eindpunt. Het is een manier van leven.
BIJLAGE A
BRONNENLIJST
Deze gids is een holistische benadering die leunt op inzichten uit meerdere disciplines en denktradities. Een greep uit de bronnen ter inspiratie:
Biologie en evolutie
- Charles Darwin: On the Origin of Species.
- Frans de Waal: Onze binnenste natuur, Een tijd voor empathie.
- Yuval Noah Harari: Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid.
Psychologie en trauma
- Carl Jung: De mens en zijn symbolen.
- Daniel Kahneman: Ons feilbare denken.
- Gabor Maté: Wanneer het lichaam nee zegt.
- Bessel van der Kolk: Traumasporen.
Filosofie en zingeving
- Baruch Spinoza: Ethica.
- Albert Einstein: Essays en brieven over spiritualiteit en menselijkheid
- Viktor Frankl: De zin van het bestaan
Spiritualiteit en Oosterse wijsheid
- Thich Nhat Hanh: The Miracle of Mindfulness
- Alan Watts: The Wisdom of Insecurity
- Tao Te Ching: Laozi (diverse vertalingen)
Samenleving en politiek
- Hannah Arendt: De menselijke conditie
- David Attenborough: A Life on Our Planet
- Ernst Gombrich: Een kleine geschiedenis van de wereld (stijl en toon)
Overig inspirerend werk
- Carl Sagan: Pale Blue Dot
- Brené Brown: De kracht van kwetsbaarheid
- Iain McGilchrist: The Master and His Emissary (breinbalans)
- Otto Scharmer: Theory U
BIJLAGE B
WAT ZIJN JOUW WAARDEN?
Iedere mens leeft vanuit bepaalde waarden. Vaak zonder dat we ons er volledig van bewust zijn. Ze vormen zich door opvoeding, cultuur, overtuigingen, levenservaringen en de tijdsgeest. Soms zijn ze meegegeven, soms zelf gekozen. En ze kunnen in de loop van je leven verschuiven.
Want waarden kunnen botsen. Wat voor de één vanzelfsprekend is, voelt voor de ander bedreigend. Toch blijkt in gesprek vaak dat we meer delen dan we dachten. Misschien zelfs een kernwaarde als liefde of verbondenheid.
Er is geen universeel juiste combinatie van waarden. Maar wie zijn eigen waarden onderzoekt, en leert luisteren naar die van een ander, kan beter omgaan met verschil. En misschien zelfs strijd voorkomen.
Deze lijst van vijftig waarden is geen oordeel of voorschrift, maar een uitnodiging tot bewustzijn en dialoog. Welke waarden herken jij in jezelf? Welke botsen of versterken elkaar? En welke wil je misschien scherper krijgen in jouw leven?
Als je nooit nadenkt over wat je waarden zijn, nodig ik je uit om dat toch eens te doen. Het is niet alleen interessant om je eigen waarden te kennen het is ook interessant om de waarden van de ander te leren kennen. Als je je eigen waarden leert kennen, kun je er beter naar gaan leven. Dit jouw waarden met de ander te bespreken, leer je elkaar beter kennen..Goede kans dat jullie waarden meer overeenkomen dan je dacht en mogelijk helpt je
Strijd en oorlog is te verzachten als je uit je stelling komt en uit je verschil van mening en je waarden met elkaar bespreekt. Dan zal mogelijk blijken dat je toch meer op elkaar lijkt dan je dacht. Wellicht kom je er achter dat de ultieme waarde die je deelt liefde is.
Hieronder een lijst met veelvoorkomende waarden waarvan sommige misschien confronterend zijn. Kies welke waarde voor jou het meest van toepassing is. Misschien zijn jouw aarden in je jeugd stevig vastgelegd. Misschien heb je in de loop van je leven je eigen set aan waarden ontwikkeld.
Ambitie
Avontuur
Bescheidenheid
Betrokkenheid
Betrouwbaarheid
Creativiteit
Dienstbaarheid
Dierenliefde
Eerbied
Eerlijkheid
Eenvoud
Evenwichtigheid
Flexibiliteit
Geloof
Gelijkwaardigheid
Gezondheid
Groei
Helderheid
Hoop
Humor
Integriteit
Intimiteit
Liefde
Macht
Moed
Nederigheid
Nieuwsgierigheid
Nuchterheid
Optimisme
Pessimisme
Rechtvaardigheid
Respect
Rijkdom
Roem
Rust
Samenwerking
Solidariteit
Status
Succes
Tevredenheid
Trouw
Veerkracht
Verantwoordelijkheid
Vergeving
Vertrouwen
Verwondering
Vriendelijkheid
Vrijheid
Wijsheid
Zorgzaamheid
BIJLAGE C
33 ALLEDAAGSE LEVENSVRAGEN EN ANTWOORDEN
Ik en mezelf
1. Wat is de zin van het leven?
Elke religie of levensbeschouwing heeft hier een eigen antwoord op maar een eenduidig antwoord is onmogelijk te geven. Wellicht is het beste antwoord dat we simpelweg mogen leven in liefde, mogen ervaren met verwondering, dankbaarheid en toewijding. Het gaat er niet om dat we iets moeten presteren maar het gaat erom dat we oprecht de verbinding mogen aangaan met onszelf, met elkaar en met de almachtige natuur om ons heen. We mogen dus groeien en bloeien net als een prachtige boom of bloem.
2. Wat wil ik bereiken in mijn leven?
Wat je werkelijk wilt bereiken ligt voor de meeste mensen niet in status of bezit, maar in betekenis. Iets doen of zijn dat voor jou kloppend voelt, waarin hoofd, hart en hara op een lijn komen. Richt je minder op wat je “moet bereiken”, en meer op wat je tot leven brengt. Vaak is dat eenvoudiger en dieper dan je denkt. Niet alles hoeft groots. Eenvoudige aanwezigheid, aandacht en eerlijkheid zijn al veel.
3. Waarom bereik ik niet wat ik wil bereiken?
Misschien wil je iets dat niet echt bij je past. Of je wil te veel tegelijk. Of je bent moe, gekwetst, bang. Vraag niet alleen wat je wil, maar ook waarom. Soms blokkeert iets in jou omdat je richting niet klopt. Terug naar jezelf helpt meer dan vooruit duwen.
4. Waarom voel ik me zo leeg of eenzaam?
Omdat er iets in jou aandacht vraagt. Leegte is niet per se slecht, het kan ook ruimte zijn voor iets nieuws. Eenzaamheid wijst vaak op de behoefte aan echte verbinding: met jezelf, een ander, of iets hogers.
5. Hoe word ik gelukkig?
Door het streven naar geluk los te laten. En je aandacht te richten op wat klopt, op kleine momenten van echtheid, eenvoud en liefdevolle aanwezigheid. Geluk is een bijproduct van betekenisvol leven. Geluk is het gevolg van heelheid, niet van perfectie.
6. Hoe leer ik mezelf beter kennen?
Door te luisteren, stil te vallen, te vertragen. Door niet te oordelen over wat je voelt of denkt. Door nieuwsgierig te zijn naar wat je drijft én tegenhoudt. Zelfkennis begint met eerlijk durven kijken.
7. Hoe ga ik om met angst en stress?
Door te voelen wat er speelt, in plaats van het te onderdrukken. Door de signalen van je lichaam serieus te nemen. Door ademhaling, rust en helderheid te zoeken. Door onderscheid te maken tussen reële dreiging en ingesleten angstpatronen. Door verhalen los te laten die je jezelf vertelt over falen of tekortschieten. En door kleine gewoontes in te bouwen die je voeden in plaats van uitputten.
8. Hoe ga ik om met verlies en verdriet?
Door het niet te vermijden. Verdriet mag er zijn, ook als het rauw en ongrijpbaar is. Verdriet vraagt niet om snelle oplossingen, maar om ruimte. Rouwen is niet zwak, het is natuurlijk. Geef het gevoel de tijd en plek. Zoek steun. En weet: verdriet tekent ons, maar maakt ons ook dieper. Iets of iemand verliezen betekent dat je hebt liefgehad.
9. Waarom blijf ik steeds hangen in dezelfde patronen?
Omdat oude patronen veiligheid bieden, zelfs als ze niet helpend zijn. Pas als we het patroon zien, kunnen we bewust kiezen om iets nieuws te proberen. Kleine stapjes, met geduld.
10. Wat doe ik als ik het leven niet meer zie zitten?
Je bent niet de enige die dat soms of zelfs vaak voelt. Het is niet gek dat jou dat overkomt. Praat erover met iemand die je vertrouwt. Er is altijd hulp en een nieuw perspectief. Je bent niet mislukt. Je bent mens. En je mag blijven.
11. Hoe verhoud ik me tot de dood en is er leven na de dood?
De dood hoort bij het leven want we gaan allemaal een keertje dood. Het heeft geen zin om je er druk over te maken want op een dag zal het je overvallen. Hopelijk pas na een voluit geleefd leven. Maar ook als dat niet zo is, hebben we het te accepteren. Wat daarna komt weten we niet. Maar we kunnen kiezen om te leven alsof onze liefde en verbondenheid blijven tot in de eeuwigheid.
Ik en mijn familie & vrienden
12. Ben ik toe aan een relatie?
Je bent toe aan een relatie als je jezelf kunt dragen en bereid bent ook de ander te dragen. Niet vanuit leegte, maar vanuit verlangen naar verbinding. Vraag je niet af of je het “moet”, maar of je er ruimte voor hebt: in je leven, in je hart, in je hara.
13. Waarom loopt mijn relatie zo moeizaam?
In een relatie wil je veilig jezelf kunnen zijn, hecht verbonden met elkaar en zin in de gezamenlijke toekomst. Relaties worden echter moeizaam als je te druk bent met andere dingen en elkaar niet meer echt ziet.
14. Hoe kan ik mijn relatie verbeteren?
Door te luisteren zonder te willen winnen. Door te benoemen wat je voelt, zonder verwijt. En door jezelf niet te verliezen in de ander. Liefde is werk, maar vaak de moeite waard. Ongeacht de uitkomst.
Door minder te willen veranderen aan de ander, en meer te verzachten in jezelf. Door te spreken met hoofd, hart en buik tegelijk: eerlijk, betrokken en vanuit rust. Kleine aandacht maakt een wereld van verschil.
15. Ben ik toe aan kinderen?
Niemand is er helemaal “klaar” voor. Maar wie liefde kan geven, kan ook ontvangen. Het enige dat er toe doet is of je verlangt naar een eigen gezin en of je in staat bent kinderen de veiligheid en ruimte te geven waar ze recht op hebben.
16. Hoe voed ik mijn kind goed op?
Door voor te leven wat je belangrijk vindt. Niet door perfect te zijn, maar door betrouwbaar, warm en aanwezig te zijn. Kinderen leren van wat je doet, niet van wat je zegt.
17. Hoe herstel ik de band met mijn kind?
Met geduld. Door oprecht contact te zoeken zonder te forceren. Door verantwoordelijkheid te nemen voor jouw deel. En door ruimte te geven aan wat er gevoeld mag worden.
18. Waarom is de relatie met mijn ouders of familie zo moeilijk?
Omdat familie diep raakt: het zijn de verhalen van vroeger die nog meespelen. Zoek naar het verschil tussen loyaliteit en vrijheid. Je mag liefhebben zonder jezelf te verliezen. En grenzen stellen zonder liefdeloos te worden.
19. Hoe los ik een langlopend conflict op?
Door de strijd niet langer te voeren met wapens, maar met vragen. Door niet te willen winnen, maar te willen begrijpen. Soms begint heling met het laten vallen van je gelijk. Je hoeft het niet eens te zijn om samen verder te kunnen.
20. Hoe krijg ik meer vrienden?
Door zelf vriendelijk te zijn. Door anderen oprecht te zien en zelf open te zijn. Vriendschap begint vaak met een spontaan en eenvoudig gebaar. En soms op onverwachte plekken.
Ik, mijn werk en mijn omgeving
21. Welk werk past bij mij?
Werk dat je waarden weerspiegelt en je talenten aanspreekt. Niet altijd werk dat makkelijk is, maar werk dat klopt. Waar je je toe voelt aangetrokken, ondanks de moeite.
22. Waarom ben ik niet gelukkig met mijn werk?
Werk dat je leeg trekt past niet meer. Misschien is de inhoud niet het probleem, maar de omgeving. Of je eigen verwachtingen. Of je mist betekenis. Ga terug naar je waarden: wat geeft je energie, waar voel je je van waarde?
23. Hoe ga ik om met een lastige baas of collega?
Zie de ander als spiegel. Wat triggert je? Kun je blijven bij jezelf, in plaats van mee te gaan in strijd of slachtofferschap? Stel grenzen waar dat nodig is zonder hard te worden. Door eerlijk te blijven, maar ook strategisch. En als het niet veilig is: overweeg of je moet blijven. Je waardigheid gaat voor.
24. Op welke plek voel ik me thuis en is het tijd om te verhuizen?
Thuis is deels een fysieke plek, maar ook een gevoel van ruimte en resonantie. Als je langdurig onrust voelt, kan verandering nodig zijn. Luister naar je lichaam én je verlangen.Voel je je thuis? Kun je aarden? Word je gevoed of uitgeput door je omgeving? Verhuizen gaat niet alleen over muren, maar over ruimte. Fysiek én mentaal. Soms moet je letterlijk verplaatsen om verder te groeien.
Ik en de samenleving waarin ik leef
25. Welke rol kan ik spelen in de samenleving?
Iedereen heeft een bijdrage. Groot of klein. Vraag je niet af wat je allemaal moet doen, maar waar jouw aanwezigheid verschil maakt. Begin daar, dat is genoeg.
26. Hoe bescherm ik mijn grenzen beter?
Door ze eerst zelf te herkennen. Door te voelen waar ‘nee’ eigenlijk al in je lichaam zit. En door die ‘nee’ liefdevol maar duidelijk uit te spreken. Grenzen geven ruimte, ook voor de ander.
27. Hoe ga ik om met mensen die totaal anders denken dan ik?
Door nieuwsgierig te blijven in plaats van af te haken. Door het gesprek te voeren vanuit hoofd, hart en hara tegelijk. Verschil hoeft geen strijd te zijn. Soms zit de winst in de ontmoeting, niet in het overtuigen.
28. Hoe ga ik om met agressie op straat, zoals een ouder die tegen haar kind schreeuwt?
Laat angst niet je wereld verkleinen. Kijk wat je wél kunt doen: kalmte uitstralen en bereid zijn steun te bieden of hulp halen als dat nodig is. Oordeel niet te snel. Besef: veel agressie komt voort uit onmacht. Zonder excuus, maar met begrip. Zorg ook goed voor je eigen grenzen.
29. Hoe ga ik om met de onrechtvaardigheid die ik in Nederland zie?
Door niet weg te kijken, maar ook niet te verharden. Door te doen wat binnen jouw cirkel van invloed ligt. Door kleine keuzes met grote waarden. Door je stem te gebruiken, waar het telt. Niet uit woede alleen, maar vanuit liefde voor wat beter kan.
Ik en de oneindig grote wereld om mij heen
30. Wie ben ik in het oneindig grote universum?
Een mens, tijdelijk en vergankelijk maar ook verbonden met alles wat leeft. Je bent een schakel in een groter geheel. En dat maakt je zowel kwetsbaar als kostbaar.
31. Waarom is er zoveel leed in de wereld en hoe blijf ik hoopvol?
Omdat mensen soms verdwalen in angst, macht of onwetendheid. Maar er is ook compassie, moed en creativiteit. Hoop is niet naïef, het is een keuze om bij te dragen, hoe klein ook.
32. Hoe ga ik om met geweld in de wereld, zoals de oorlog in Gaza? Mag ik partij kiezen?
Je mag geraakt zijn. Je mag een stem kiezen. Maar probeer mens te blijven ook voor wie anders denkt. Kies partij voor menselijkheid, voor vrede, voor waarheid, waar mogelijk.
33. Hoe leef ik in verbinding met de kosmos, de mensen en de natuur om mij heen?
Door stil te staan, dankbaar te zijn en zorgvuldig te handelen. Door te erkennen dat je deel bent van een groter geheel. Niet als opgave, maar als uitnodiging.
Deze antwoorden zijn gegrond in een mensbeeld waarin hoofd, hart en hara samenkomen. Voor wie nuchter én liefdevol wil leven. Eenvoudig, maar niet oppervlakkig. Met beide benen op de grond en het oog op het grotere geheel. Tegelijkertijd niemand heeft de waarheid en wijsheid in pacht. Ook ik niet. Zoek dus gerust verder op zoek naar je eigen waarheid en wijsheid.
Bram Voncken, zomer 2025