The Art of Change / Leadership

Van complex naar eenvoudig: dienstbaar leiderschap in tijden van verandering.

Het leiding geven aan organisaties en begeleiden van maatschappelijke transities is in mijn ogen meer kunst dan wetenschap. Ondanks de vele boeken en methodieken is de praktijk weerbarstig. Projecten mislukken, beleid faalt en organisaties verzanden in bureaucratie. Waarom gebeurt dit zo vaak? En belangrijker: hoe kan het anders?

In de 30 jaar praktijkervaring die ik heb, ontdekte ik een patroon. Veranderprocessen en ‘verandermanagement’ verzanden in complexiteit, terwijl de essentie uit het oog wordt verloren. Daarom ontwikkelde ik een nieuw en eenvoudig model voor ‘veranderleiderschap’. Het combineert eenvoud en diepgang en biedt handvatten om duurzame verandering te realiseren.

Mijn inspiratie? Kijk naar een zwerm vogels. Zonder hiërarchie of controle veranderen ze moeiteloos van richting, in perfecte harmonie. Diezelfde natuurlijke flow zie ik graag in organisaties: eenvoud, energie en richting.

Een model voor duurzame verandering

Mijn model rust op vijf fundamenten die samen de kern vormen van succesvolle verandering:

  • Open communicatie
  • Gezamenlijke visie
  • Wendbare organisatie
  • Slimme uitvoering
  • Inspirerend leiderschap

Hieronder uitgewerkt en verrijkt met inzichten uit de filosofie, kunst en praktijk. Het doel? Inspireren tot een andere manier van kijken én doen.

  1. Open communicatie

Oprechte verbinding is de basis

Verandering begint met communicatie. Niet als bijzaak of sluitstuk, maar als fundament. Zoals de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty stelde: “Ware communicatie gaat niet alleen om het overbrengen van informatie, maar om het delen van ervaringen.”

In veranderleiderschap gaat het om het creëren van een cultuur waarin alle stemmen gehoord worden en waar leiding wordt gegeven door verbinding. Dit is niet alleen een kwestie van zenden, maar van actief luisteren en ruimte maken voor nieuwe perspectieven. Het gaat om oprecht contact maken en een echte dialoog voeren.

Karl Weick’s concept van sensemaking sluit hierop aan: betekenis ontstaat door interactie. Zonder open en eerlijke communicatie ontstaat geen vertrouwen, geen verbinding en geen samenwerking.

Dit zien we terug in maatschappelijke transities zoals de energietransitie. Als communicatie te eenzijdig of zelfs propagandistisch wordt, ondermijnt dat het draagvlak. Jan Rotmans benadrukt terecht dat transities succesvol zijn wanneer ze van binnenuit komen, gebaseerd op intrinsieke motivatie en dialoog.

Praktische aanpak:

  • Leer alle betrokkenen (stakeholders) en hun belangen kennen.
  • Creëer een continue dialoog waarin ruimte is voor nuance.
  • Zorg voor een cultuur waarin mensen zich vrij voelen om te spreken.

Vraag: Is er oprecht contact zonder verborgen agenda’s?

  1. Gezamenlijke visie

Richting een hoger doel

Een visie is geen strategisch document, maar een gedeeld kompas dat richting en energie geeft. Zoals Simon Sinek stelt: “Begin met het waarom.” Waarom willen we veranderen? Wat is onze toegevoegde waarde?

Veranderleiderschap vraagt om een visie die niet alleen top-down wordt gecommuniceerd, maar gedragen wordt door iedereen in de organisatie. De visie moet zowel inspireren als richting geven, maar ook ruimte laten voor iedereen om zijn of haar bijdrage te leveren aan de verandering.

Filosofisch gezien sluit dit aan bij Aristoteles’ telos: het streven naar een hoger doel dat verder gaat dan kortetermijnresultaten. Een visie moet inspireren en verbinden, niet alleen binnen een organisatie, maar ook daarbuiten. Denk aan de circulaire economie: het gaat niet alleen om minder afval, maar om een fundamenteel andere relatie met onze planeet.

Praktische aanpak:

  • Neem de tijd en rust om een gezamenlijke “levende visie” te maken.
  • Bouw een dynamische storyline met drie lagen:
    • Waar staan we nu?
    • Waar willen we naartoe?
    • Hoe komen we daar?
  • Blijf niet te lang praten maar beproef ideeën in de praktijk en leer daarvan (en van anderen die dit al eerder deden). En pas de storyline vervolgens weer aan.

Vraag: Begrijpt letterlijk iedereen in de organisatie niet alleen wat we doen, maar ook waarom?

  1. Wendbare organisatie

Krachtig eenvoudig

Te veel regels en complexe structuren maken organisaties log en bureaucratisch. Maar controle leidt zelden tot betere resultaten. Architect Mies van der Rohe zei: “Less is more.” Wendbare organisaties focussen op eenvoud en de menselijke maat.

Als leider is het je taak om wendbaarheid in je organisatie te bevorderen. Dit betekent niet dat alles moet veranderen, maar dat je de organisatie eenvoudig en flexibel houdt, zodat mensen hun werk kunnen doen zonder onnodige obstakels.

Praktijkvoorbeeld: Bij de introductie van de OV-chipkaart merkte ik hoe belangrijk het was om met eenvoudige structuren en korte lijnen te werken. Een vaste overlegstructuur met conducteurs en servicemedewerkers hielp mij om praktische obstakels snel op te lossen.

Praktische aanpak:

  • Organiseer met menselijke maat: focus op teams die waarde creëren.
  • Plaats de juiste mensen op de juiste plek. Let daarbij meer op motivatie, talent en chemie dan op cv’s.
  • Schaf bureaucratische rituelen zoals jaarlijkse beoordelingsgesprekken af en geef vertrouwen.

Vraag: Staan de juiste mensen op de juiste plek? Is de organisatie zo ingericht dat het team kan vliegen?

  1. Slimme uitvoering

Focus op wat echt waarde heeft

In de uitvoering draait alles om focus en flow. Gebruik je energie alleen voor wat echt waarde toevoegt, en elimineer verspilling. Zoals Taiichi Ohno zei: “We are learning all the time from failure.”

Vergelijk het met de kunst van Jackson Pollock. Zijn schilderijen lijken chaotisch, maar zijn het resultaat van constante beweging en experimentatie. Net als in verandermanagement moet er ruimte zijn om te leren door te doen.

Praktische aanpak:

  • Minimaliseer vergaderingen en richt je op actie.
  • Zorg voor helderheid in rapportages: kort, krachtig en to-the-point.
  • Creëer een cultuur van continu verbeteren: lean werken, zonder verstikking.

Vraag: Zijn we bezig met wat echt belangrijk is? Is er ruimte voor reflectie en nieuwe ideeën?

  1. Inspirerend leiderschap

Onuitputtelijke bron van energie

Verandering vraagt om leiders die niet alleen richting geven, maar ook de ruimte creëren voor anderen om te groeien en het beste uit zichzelf te halen. Inspirerend leiderschap is geen kwestie van controle, maar van het aansteken van de vlam in anderen. Zoals Jean-Paul Sartre zei: “Vrijheid gaat hand in hand met verantwoordelijkheid.” Leiders geven anderen de vrijheid om te bloeien, maar nemen ook de verantwoordelijkheid om hen te ondersteunen en te begeleiden.

In tijden van verandering is leiderschap dienstbaar leiderschap. Het gaat om het ondersteunen van je team, het wegnemen van obstakels en het creëren van een cultuur waarin mensen kunnen floreren. De leider is geen baas boven de processen, maar een facilitator van groei en samenwerking.

De beste leiders weten hoe ze energie mobiliseren, bundelen en richten. Ze bouwen vertrouwen, geven richting, en zorgen ervoor dat de mensen om hen heen de ruimte krijgen om hun potentieel te benutten. Dit sluit aan bij Robert Greenleaf’s servant leadership: niet controleren, maar dienen. Je helpt anderen om hun doelen te bereiken, terwijl je de controle loslaat waar dat kan.

Praktische aanpak:

  • Vraag regelmatig feedback van je team en anderen.
  • Reflecteer bewust op je eigen gedrag en rol in de organisatie.
  • Geef het goede voorbeeld: laat zien wat je verwacht.

Vraag: Ben jij een leider die energie creëert? Geef je anderen de ruimte om te groeien zowel professioneel als persoonlijk?

Conclusie: verandering begint van binnenuit

Veranderleiderschap is geen trucje dat van bovenaf kan worden opgelegd. Het vraagt om een fundamentele verschuiving: minder controle, meer vertrouwen.

De vijf fundamenten van mijn model – communicatie, visie, organisatie, uitvoering en leiderschap – vormen samen een uitnodiging om anders naar verandering te kijken. Maar deze fundamenten zijn geen recepten. Ze vragen om reflectie en eigenaarschap.

De toekomst van veranderleiderschap ligt in eenvoud, samenwerking en de moed om oude patronen los te laten. Het is aan ons, als leiders en professionals, om niet alleen systemen, maar ook onszelf te veranderen. Laten we samen bouwen aan organisaties die niet alleen effectief zijn, maar ook inspireren en bijdragen aan een betere samenleving.

Links en bronnen

Bram Voncken © 2024

VIMC | interim-management & coaching
Sterrenbos 51, 3511 ET, Utrecht

© 2007 – 2024 VIMC