The Art of Change | Leadership

Over de kunde en kunst om veranderingen in goede banen te geleiden. Over eenvoudig en dienstbaar leiderschap.

Van verandermanagement naar veranderleiderschap

In de ruim dertig jaar die ik werk met organisaties zie ik verandertrajecten vaak die verzanden in complexiteit en controle. Met managers die plannen tot in detail uitwerken, maar mensen niet meekrijgen. Structuren die zó strak zijn dat ze alle veerkracht verliezen. Het resultaat: energie lekt weg en de verandering komt niet van de grond. Het vertrouwen neemt af, de motivatie droogt op.

De harde les: het in goede banen leiden van een verandertraject is geen simpel technisch trucje. De zachte aspecten van verandering (open en eerlijk contact, verbinding en vertrouwen, inspiratie en betekenis) zijn keihard bepalend voor het uiteindelijke succes. Eigenlijk is veranderkunde meer kunst dan wetenschap. En waar verandermanagement vaak verzandt in instrumenten en processtappen, vraagt duurzame verandering om veranderleiderschap: geworteld in ervaring, gevoed door logica, en gedragen door menselijke verbinding.

De kern van veranderkunde ligt in het mobiliseren, bundelen en richten van energie. Die energie ontstaat wanneer mensen zich verbonden voelen:

  • met zichzelf (hun motivatie, waarden, kracht),
  • met elkaar (oprecht contact, vertrouwen),
  • en met een gedeelde toekomst (een visie die inspireert, betekenis én richting geeft).

Wanneer die verbinding er is, gaat de energie stromen. Dan ontstaat er flow, focus en vitaliteit. Niet meer vanuit wantrouwen controleren, maar vanuit vertrouwen afstemmen. Niet alles dichttimmeren, maar ruimte laten voor improvisatie binnen heldere kaders. Zoals een zwerm vogels die moeiteloos van richting verandert, of een jazzmuzikant die vrij speelt binnen een ritmisch kader.

In mijn werk heb ik talloze modellen en methodieken gezien die nuttig zijn, maar vaak het hart van verandering, het menselijke proces, missen. Daarom heb ik, op basis van mijn ervaring in uiteenlopende sectoren, vijf kernprincipes geformuleerd voor leiderschap en verandering die in vrijwel elke context werken. Vijf bouwstenen die niet alleen richting geven aan transities, maar net zo goed houvast bieden voor het leiden van reguliere processen:

✓ Open communicatie: oprecht verbinden, vertrouwen en samenwerken.

✓ Gezamenlijke visie: vanuit een gedeelde realiteit op weg naar een hoger doel.

✓ Wendbare organisatie: eenvoudig en doelgericht werken in een flexibele werkomgeving.

✓ Slimme uitvoering: dagelijkse focus op wat echt telt, met lef om te experimenteren.

✓ Inspirerend leiderschap: de basis, energie mobiliseren door te dienen, niet te heersen.

Dit is geen stappenplan, maar een kompas. Alle principes werken samen, telkens opnieuw afgestemd op de context en de mensen die erbij betrokken zijn. Omdat ze net zo goed werken in stabiele omstandigheden als in complexe veranderingen, vormen ze een solide basis voor leiderschap in elke situatie.

  1. OPEN COMMUNICATIE

Verandering valt of staat met communicatie. Communicatie niet als techniek maar als middel om echt contact te maken. En daarmee de basis te leggen voor vertrouwen en samenwerking. Zoals de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty stelde: “Ware communicatie gaat niet alleen om het overbrengen van informatie, maar om het delen van ervaringen.”

Communicatie gaat verder dan woorden. Onderzoek van Albert Mehrabian laat zien dat slechts 7 % van onze boodschap via woorden overkomt; de rest wordt bepaald door toon (38 %) en lichaamstaal (55 %). Je échte impact zit dus vooral in hoe je communiceert, in je houding, energie en de manier waarop je luistert.

Mensen en organisaties veranderen ook niet door instructies, maar door betekenisgeving. De Amerikaanse psycholoog Karl Weick noemt dit sensemaking: we begrijpen verandering pas als we het samen duiden. Niet de feiten zelf, maar hoe we ze interpreteren, bepaalt of een transitie slaagt.

Wie vooral zendt, heeft het niet begrepen. Sterker nog, wanneer communicatie top-down en dwingend wordt, verliest ze haar effect. Dat zie je in publieke debatten en organisaties: wie kritische vragen stelt, wordt soms als dwarsligger gezien. Maar duurzame verandering ontstaat niet door opgelegde eenheid, wél door een open en eerlijke dialoog waarin het ongemakkelijke gezegd mag worden.

Praktische aanpak (geldig voor kleine verandertrajecten maar ook bij grote transities):

  • Leer alle betrokkenen (stakeholders), hun drijfveren en belangen goed kennen.
  • Creëer vanaf het prille begin een continue dialoog met veel ruimte voor afstemming en nuance.
  • Zorg voor een veilige omgeving waarin mensen zich durven uitspreken.
  • Let niet alleen op wát er gezegd wordt, maar nog meer op toon, tempo en lichaamshouding.
  • Vraag: wordt er écht geluisterd, of vooral ingevuld en gestuurd?
  1. GEZAMENLIJKE VISIE

Zonder open communicatie geen vertrouwen, geen verbinding en geen samenwerking. Maar zonder gedeelde visie blijft die verbinding stuurloos. Een visie is geen document maar een levend kompas. Het geeft richting én energie. Zoals Simon Sinek stelt: “Begin met het waarom.”

Veranderleiderschap vraagt om een visie die niet top-down wordt opgelegd, maar doorleefd en gedragen wordt. Aristoteles sprak over telos: het hogere doel dat ons handelen richting geeft. Een organisatie zonder visie is als een schip zonder koers: het drijft af naar de waan van de dag.

In de circulaire economie bijvoorbeeld gaat het niet alleen om afvalreductie, maar om een fundamentele systeemverandering waarin bedrijven, overheden en burgers samenwerken. Een visie moet inspireren én praktisch toepasbaar zijn.

Praktische aanpak:

  • Formuleer de visie samen, niet als opgelegde missie.
  • Houd de visie dynamisch en toets deze regelmatig.
  • Bouw een narratief: Waar staan we? Waar gaan we naartoe? Hoe komen we daar?
  • Vraag: is jullie visie een levend kompas voor iedereen, of een document in een lade?
  1. WENDBARE ORGANISATIE

Te veel regels en complexe structuren maken organisaties log en bureaucratisch. Wendbaarheid vraagt om eenvoud en menselijke maat. Zoals architect Mies van der Rohe zei: “Less is more.”

De bioloog Stuart Kauffman noemt dit the edge of chaos: effectieve systemen balanceren tussen orde en spontaniteit. Een organisatie moet kaders geven zonder te verstarren. Denk aan een jazzband: improvisatie binnen een gedeelde structuur.

Praktijkvoorbeeld: Bij de introductie van de OV-chipkaart bij NS merkte ik hoe belangrijk het was om met eenvoudige structuren en korte lijnen te werken. Een vaste overlegstructuur met conducteurs en servicemedewerkers hielp mij om obstakels snel op te lossen.

Praktische aanpak:

  • Geef teams autonomie binnen heldere kaders.
  • Plaats de juiste mensen op de juiste plek (motivatie boven cv).
  • Schaf bureaucratische ballast af.
  • Vraag: is de organisatie en de werkplek zodanig ingericht dat het team kan vliegen?
  1. SLIMME UITVOERING

Uitvoering draait om focus en flow. Wat draagt bij aan het doel en wat niet? Zoals Taiichi Ohno zei: “We are learning all the time from failure.”

En zoals Jackson Pollock verf liet stromen zonder de controle te verliezen, zo vraagt uitvoering om focus zonder verstarring. Ruimte voor creativiteit, zonder de richting kwijt te raken.

Veel organisaties blijven hangen in plannenmakerij en controlemechanismen. Maar echte verandering ontstaat door te experimenteren, fouten te maken en snel bij te sturen.

Praktische aanpak:

  • Minimaliseer vergaderingen en richt je op actie.
  • Rapporteer kort en krachtig.
  • Creëer een cultuur van continu verbeteren.
  • Vraag: werken we echt aan de kern of zijn we druk met bijzaken?
  1. INSPIREREND LEIDERSCHAP

Leiderschap gaat niet over macht, maar over betekenis geven. Zoals Sartre zei: “Vrijheid gaat hand in hand met verantwoordelijkheid.”

Echt inspirerend leiderschap gaat verder dan visie en strategie. Het vraagt om vier innerlijke kwaliteiten: liefde om mensen werkelijk te ontmoeten en te verbinden, helderheid om het perspectief te zien en de waarheid te benoemen, moed om door onzekerheid en weerstand heen te bewegen en geduld om duurzame verandering de tijd te geven. Zonder deze kwaliteiten blijft leiderschap een techniek in plaats van een kracht die mensen in beweging brengt.

De beste leiders weten hoe ze energie mobiliseren, bundelen en richten. Ze bouwen een fundament van vertrouwen, geven richting en zorgen ervoor dat de mensen om hen heen de ruimte krijgen om hun potentieel te benutten. Dat sluit aan bij Robert Greenleaf’s servant leadership: niet controleren, maar dienen. De leider als facilitator van groei, niet als heerser.

Praktische aanpak:

  • Wees een voorbeeld: leid door te doen.
  • Geef vertrouwen en ruimte om te groeien.
  • Vraag om feedback en reflecteer continu op je eigen rol en gedrag.
  • Vraag: breng jij energie in de organisatie, of kost jouw leiderschap energie?

Tot slot: verandering begint van binnenuit

Veranderen is geen trucje, geen blauwdruk en geen lineair proces. Het vraagt een fundamentele verschuiving in hoe we kijken, denken en handelen. Minder controle, meer vertrouwen. Minder complexiteit, meer eenvoud. Minder top-down, meer samenwerking.

Leiderschap in verandering gaat niet over het afdwingen van gedrag, maar over het creëren van een omgeving waarin mensen zelf de beweging willen maken. Het vereist helderheid om de patronen te doorzien, moed om structuren los te laten en wijsheid om te weten dat verandering begint bij jezelf.

Want wie een organisatie wil transformeren, moet beginnen bij zijn eigen manier van leiden. Zoals Marcus Aurelius zei: “Wil jij de wereld veranderen? Begin dan met jezelf.”

De toekomst vraagt om leiders die niet alleen systemen veranderen, maar de moed hebben om zichzelf opnieuw uit te vinden. Het begint bij jou!

Links en bronnen

Bram Voncken © 2024/2025

Voor meer informatie neem contact op met: bramvoncken@vimc.nl | 06 2158 6281

VIMC | change leadership & coaching
Sterrenbos 51, 3511 ET, Utrecht

© 2007 – 2025 VIMC